$5,000 na hatsada!

Share

Yangin sinsiyu kinemprenden niha pinadesen tautau pues i senadot siha ni gine`luluye as Raphael Torres yan Victor B. Hocog siempre guaha inadahe gi hatsadan sueddon ginen dos islas ni matasa gi $5,000 pesus gi mes.

Un` mutiplika $5,000 kontra dose mesis. Tutat: $60,000 mit gi sakan. Unna daña este yan sueddon lehisltura pa`gu $39,500. I tutat: $90,500 para siha gi sakan. Hatsadan para betsan niha ni hita umapapase. Malefa si Señores Rafet yan Bitot na ginen kalaguagta ayu na hatsada.

Hafa mohon gaige hinasson niha? Na guaha difirensia gi pinadesen i tautau yan membron lehislatura? Manu `nai gaige i sanu yan yo`ase` na konsensian niha?

Inipos este na che`chu` kabron yan muron. Mauleg tana`e teñguañg niha: Yangin i kontribusion tax iya Luta ni mismu municipalidatña ti siña ha kubre sa` hafa na para hame Saipan para bai`n katga este na diskuidu?

Mana` ayau gaming commission i dos tanu`. Ya para in` talun` umumpañg mas gastu ginen i kalaguag famaguon Saipan?

Pinadesen Diskuidu
Esta 36 años na tiempu deste ke ta gobietnan maisa hit. Mauleg na tinituhon gi hilu` appruebau na kontrata yan iya America. Siete años na garentiha gi fondun para gaston fasilidat siha tat kumu hanom, kandet, chalan, eskuela, hinemlu`, paip aplacha` (sewer) yan otru siha obligasion.

Ta kusecha tiempun abundansia gi mediu sisienta siha na sakan. Machuchuda` salape` guine nina` halom fakterian magagu, industrian turista yan otru bisnis siha. Dispues humuyuñg i fakterian magagu. Tinatiye ni hiniyuñg Japan Airlines yan man-dañkulu siha na bisnis Japones. Deste ayu na tiempu ha tutuhon basnag ekonomian iya Marianas.

Ti hu li`e sensian animu para ta guatdia i mampos paska na ekonomian isla. Ta saulag mañana estake ha hogse hit mismu diskuiduta pa`gu na tiempu.

`An seriosu i tautau chetnotña ya numa`lu tatte tat seguru na u kahulu` ensegidas. `An kahulu, kau u famokat ya yangin mamokat kau ti u matomba? Estague` na puntu siha kulan ta chanda gi un` banda gi sumen paska yan destrosiau na ekonomian isla. Ta gramaderu i tiempu kulan mohon gaige faborapble gi halom afafa`ta.

Man-diskuidau hit mampos gi asuntu ni debi ta guatdia diariu. `Nai umaliñgkiñg ya ha sufa` i matttiñgan didog na chinatsaga, todu man-ñgaha` man-a`afaisen haf` masusede. Ke lau na ti man-sabiun hegsu` I Deni` dumiskuida siha?

Ti Sakaten Ñeti
Yangin sinsiyu kinimiten man-ma-elihe na offisiat publiku siha gi asuntun linahyan, pues ti umarepite i fatsgu na pinetsige ni lumuñu` linala` tautau-ta.

Lau megai man-ginacha` induktu gi halom dambulun fache` dinage `nai ti siña masatban maisa chatbidan niha. Mas mañogñug i lina`la` i publiku!

Guaha mas ke 20 años matachoñg ya taya` sustansiau na areglu ha pega pot para u adelanta linala` publiku. Ti kuantos años hau mata`chong soluke kau haf` diberas na areglun adelantu linagñgosmu. `An taya, pues mauleg unnana`lu tatte sueddomu gi tautau siha.

Chatmiyu pumpo`lu i publiku kulan `an pañot sakaten ñiete gi halom estomagun guaka ni siña ha lagnos pot para u ta`lun muñgañgas. Ni unu gi entre hame mafañagu `an pañot cha`guan! Dispues, get atan sa` libianu in` fa` sakate hamyu na eleksion.

Mattirun Klima
Lamegai fumalague hospitat na mes pot pinadesen maipe `sino figan tiempu. Magahet na inipos ke maipe sa` figan i ininan atdau na biahe. Megai nina` fan fatigau ni finigaña.

Mauleg in` chema` ñaihon famaguon miyu manhugandu gi papa` somnag. `An amku` piot 65 años para mona, mas safu hau `an un` suhaye i figan `sino maipen ha`ane. Hu komprende na guiya este i mapredikta para umas hihot i atdau gi tanu` na biahe. Poresu na debi in` adahen maisa hamyu ginen este na klima.

Yangin un` padedese tatkulu haga`, probleman korason, chetnot daibites pat ti sessu hau mamokat gi entre semana, taya` presisu na para un` atrebi hau gi halom maipe. Na pasensia hau sa` kareran halom taduñg na sabanan diskuidu hagu mismu para un` padese.

Che`chu` karidat
`Nai makone` dos hobensitu macho`chu` gi un` tendan dikiki`, sige i unu ha pasalista haf` siha para u fahan ni pagamientoña. Ha faisen i amiguña haf` para u fahan. Ineppe na taya`.

Ha tatiye pot para u ketuñgu ` kau dumibeberas. Ilegña i amiguña, “Todu ginanaghu para i mañainahu sa` malañgu si tatahu ya lapoput i konbransan hospitat”.

Dispues de mahuchom i tenda ya sige tatte para iya siha, sige ha hassu finu` i amiguña yan obligasion mañainaña. `Nai ha resibe pagamientoña, ha chule` lamita ya hana`e amiguña.

Ilegña, “Hagu fumanu`e-yu` chechu` echu tautau ya hunana`e hau mit grasia sa` unna` fanli`e-yu` manana”. Mafotma sumen hihot na amesta estake magradua i dos gi eksuela. Che`chu karidat!

`Nai ha resibe amiguhu $150-mit pesus kebleña ginen i war claims, malag i tendan kumaireña gi bisinu para u famahan un` kostat pugas. Finaisen ensegidas as komaireña, “Pare, manu malago`mu, i pigas pat i tenda?” Chatmata i amku` ya piniloña na $15 pesus ha` gaige gi checkña.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.