Saludu Para I Mangguelo’-ta Yan Manguellå-ta
By Frances M. Sablan
Todu i mumento-ku piot yanggen guaha aktebudåt put båndan kottur-ta, hulo’ yan i kompleåños i mafañågu-ña pat finatai-ña hu hasso i guello’-hu as Juan Pangelinan Manibusan. Mampos talihento na tåotåo. Parehu ha’ yan nos kuåntos na manåmko’-ta giya Guåhan, Saipan, Luta, Tinian yan i sangkattan na islas Mariånas put ihemplo si la difunto Ta Ikon Mames, la difunto Tun Juan Sanchez, la difunta Tan Blandina Dela Cruz, la difunto Tun Manuel Dela Cruz, yan si Tan Ti’a Taisakan. Ola mohon ya hu chule’ pat manhungok yu’ didide’ ni tiningo’-ñiha yan talihenton-ñiha.
Sesso ha na’ chålek yan ha na’ ma’å’ñao ham si Pop, i mas matungo’-ña para i ñetå-ña yan ñetu-ña. Umaya yan i akachan0måmi, duru di ha dulalak ham nu i trompon-ña ya ilek-ña, “I give you one punch, you fall down in the tåpbla you know!” Ha na’atahgue muna’setbe gi palabrå-ña i tåpbla yan i satge.
Sesso ha sangåni ham, “I love you very strong like the haligen tilifon,” pat yanggen infaisen håfa tatatmanu gui’ ha oppe ham, “fine and dandy sweet as candy”. Magåhet na bilibgual i bihu-hu sa’ ha na’ a’afakcha i palåbran Engles yan Chmorro. Ginen giya na hu tungo’ i kanta “Panggenge Panggenge kon kuåtro Españot, hu sodda’ un Chinu gi un kuradot, mañåchak yu tuba gi hilo’ sabåna hu sodda’ si Kika ya hu deska apuyå’-ña”. Ynggen ha kantåtayi ham ha na’såonåo i na’an-ña.
Gi fandanggo-ku gi mit nuebe siento sitenta i siette na såkkan, umassodda’ i dos parentes, i bihu-hu yan si Ta Ikon Mames. Kumåyu i dos primu’! Duru i dos kumånta ya uma’ayotte, ayo ha’ humonggan i mnae’ekungok umadaggåo i dos palåbra gi kantan-ñiha kana’ ha’ umadaggåo trumpon. Taimanu ha’ si Pop ti u ‘black eye’ yanggen måtto ginen i gipot pat håfa siha na inetnon åntes. Komu ti mampos malåktos i fino’-ña, pues na’bubu palabrå-ña.
Anai låla’la ha’ i la difunto as Tun Juan Sanchez ha fa’nå’gue i ñetu-ña yan ˜ñetå-ña ni este na kånta yan mås, låo este ha’ mås hu hasso, “Merong Merong my boy, be careful what you do the tall papaya tree is much to high for you!”
Si Tan Ti’a Taisakan meyeng Chumamorita åntes. Anai på’ go umali’e’ ham na dos go mit nuebe siento mubenta i ocho na såkkan, hu faisen para u kantåyi yu’ kåntan Chamorrita. Desde ayo na tiempo gumang ham na dos. Kåda mambesita yu’ nu guiya ha kåntåyi yu’. Un diha ha kantåye yu’nu este na palåbra, “guella’ gumupu ma ommo’ ti tipo'”. Hu faisen para u ripiti gui’ ta’lo yan håfa kumeke”ilek-ña ayo na palåbra. Ginen si Tan Ti’a, si Nan Kita Crisostomo, Si Tun Titon Hocog, so sugro-ku as Pedro Sablan yan si Noel Quitugua na hu tuge’ i kantan fa’i. Gi karera sumåonåo lokkue’ si Ling Marciano tuma’lon tumuge’ i kanta, ya si Nan Amme’ Taimañao kumorihi madilitrahe-ña i kanta. Este ottemo-ña, “Få’i få’i få’i, magåffe matutu, matåfye! Få’i få’i få’i, che’cho’ famalåo’an yan lalåhi! I saddok pat i tano’ nai matånom, mago’om i punta magåffe’ gi tulu nai gualåfon. Mapo’lo gi guafak para u magacha’. Makantåyi, makantåyi pues nai mabailayi. Matåfye, matåfye, matåfye i fa’i. Matåfye, matåfye, matåfye, matåfye i fa’i. Matutu, matutu, matutu i fa’i.Matutu, matutu, matutu i fa’i. Tulu na famalåo’an mafa’fålu nai i fa’i, ya manangga na u måsa, ayu ta’lo na mabailayi. Magåffe’, magåffe’, magåffe’ i fa’i. Matutu, matutu, matutu i fa’i. Matåfye, matåfye, matåfye i fa’i.”
Si Nan Kita Crisostomo humasso i kantan nanå-ña, so måmå, yanggen kumånta “Matutu, matutu, matutu i fa’i”. Anai manestotoria ham yan si Tun Tinton Hocog ha sångan put i esperensiå-ña nu i fa’i anai påtgon gui’ giya Luta. Ha pripåra i tano’, ha fa’chchalåni i hanom para ayo na lugåt ni ha pripåra, ya matatme i få’i. Gi halom tres messes mako-ko i fa’i. Ginen este siha na estoria na ta tungo’ i estorian åntes, i hestorian i tano’ yan i guello’-ta yan guellå’-ta. Fanestoria yan i manåmko’-ta put i tiempon åntes. Yanggen siña faneyak nu i tinigo’-ñiha. Ti un fañotsot. Este ha’ para på’go asta ki manhita ta’lo otro simåna. Adios.
The views expressed are strictly that of the author. Sablan is the coordinator for the Public School System’s Advanced Development Institute.”