Appenas planun areglu
Para todu mayamag yan madisgranan ekonomian tano`ta, sige hu akanteha haf` na taiguine masusede. Gaige lamayot patte gi diskuidun ginen halom ni ineluluye ni man-ma`gasta deste 36 años malofan. Duru i tininon katne yan uñgag lateria. De hemunos kau guaha para sentadan agupa. Kontodu monedan familia masaki ginen halom apusientu!
`Nai manana Si Yuus mañgahulu` hit ya sige ta rikonose halom gima`ta ni linachai ni sakin chatagmag (maliñgun guaguan na tiempu). Seru i uttimu guinahata gi halom pottanmoneda. Ta tutuhon rumikohe seblan pugas gi sagaña para amotsan talo`ane yan sena. Hokog! Hita pa`gu man-ñgaha` mientras i saki duru bumaila gi halom liyañg sabanan diskuidu.
I diskuidu mina` kosus (kara`) i kahan iya Marianas. Gi mismu tiempu taya` talili`e matatpañge kabales na planu taimanu para uma-adelanta linala` publiku gi señgsoñg siha ni mau`udai gi hilu` antau yan fotmat na pisun planu. Guam ha anunsia kumahulu` ekonomiaña 24 pot sientu. Hita guine parehu na numeru lau sulun halom ti sasalaguan sumen makat na sapet kontra i tautau. Estague` presesuña antau na planu.
Finatton Ha`ilas
Gi tiempun abundansia, man-mama` hit apacha` sige mangupu yan deñgkut todu klasen tininu gi katkuet lugat. Guaha i batkon aire ginen Japon `nai ti siña hali`e papa` Saipan sa` mampos bula asu deste kanton unai halom esta i fina` gualu`.
Sa` ya mohon guaha dididi` inadahe ya ta ekuñgog inapagat mañaina-ta pot pine`lun guinaha para `an ha totpe hit tiempun ha`ilas `sino chata`an. Adahe na miyon pot miyon na salape` machuchuda` guine gi mediu ochenta siha na sakan.
Finu` un` saina na solu `an tiempun uchan `nai mafafagte i kantaru ti nai mattu tiempun fañomnagan. Dios mihu na dininanche!
Ha fagcha`e hit tostus i tanu` ginen fotten tiempun fañomnagan. U sagan ñaihon `nai mas haluñu` linala` i mas man-na`mase` na tautau-ta. Gaige tufuñg monedan familia gi sientimus. Esta ta diseseha na siña mohon mamulakes ayu siha na sientimus. Lau kada ta tufuñg parehu tutat ni tatnai matulaika. Dios mihu!
Pot Un` Ritirau
`Nai ritirau i amku`, esta hagas diniñgu ni asaguaña. Pues guiguiya ha` na maisa diariamente. Mañoda` ga`ña galagun chalan ni ha tutuhon umasiste.
Un` dia fumifila gi cashier para u fan apase na` galagu ‘sino Purina Dog Chow. Finaisen ni un` biha gi tatteña kau guaha ga`ña galagu. Ha oppe na ahe`. “Lau hu pepega un` puñu` gi betsan kasuneshu ya hu kakanu` adumididi` `an mamomokatyu`”. Dispues, hasañgan na ginen mapo`lugue` gi ICU pot imbeninau `nai todu klasen hos mañechetton giya guiya.
Finaisen ta`lu ni biha kau i na` galagu-gue` muna` imbeninau. Ilegña, “Ahe`, sumuguyu` me`mi` gi kanton chalan `nai ha sufa`yu` i kareta”. Ai, kanaha` mamatai i otru bihu gi tatten i biha chumaleg. Gef adahe hamyu haf` in` fafaisen i man-ritirau. Bula tiempu para umafabrika man-hafkau siha na ineppe.
Guaha Mana`e
Ginen un` tiempu hu offisiona pumeskan halom tanu`. Punta pot punta hu fatotoigue man-ina binadu. Tres biahe sumen seguruyu` na poduñg un` toru yan dos baka. Lau ni unu gaige ya esta namatman i hihot destansia yan tres paki ni man-achapagpag. Uttimoña huna`en ñaihon pakihu sa` ayu na karera guse`ña disgrasia para bai tinetpe.
Kontodu ayuyu, yan manog hatsadu sen makat hu koni`. Lau gigon hu diñgu i lugat ensegidas man-mañgone` kantida i defuntun che`luhu. Hu li`e na ti mana` tailaye-yu` ni man-mofo`na lau sen timana`eyu` patteghu. Hu dagau i tuaya sin ditensoin. Ta`lu, inapagat un` saina na bai` kontentu ya bai sotta pumeskan disbuelu gi halom tanu`.
Ayu kumonfitma disision-hu pumara `nai hu tife` munton doni` sali gi Kanat I Edot, hu gotde ya hu pega gi tatten siyan draiba. `Nai mattuyu` gi gima`, taigue. Mauleg libraña ya dudayu` kau u ginipu gi karera tatte. Enfin, hu pega papa` i tuayan a`paka`. Tatnai sisida para bai mana` disgrasiau pot aguaguat-hu. Mauleg na eksisiu sa` probichosu yan un` lagnos masahalom gagu`.
•••
`Nai mattu gi peskan tasi, un` ratutu ha` hu dagau i tuaya sa` mauleg ha` i paire gi nañgon galagu. Pues hu limitteyu` gi tekin, man-dalalag talayeru yan chenchulu. Ti listuyu` peskan katogcha` solu lumulai gi fina` mattiñgan. Ni unabes `nai hu atrebiyu` kumatogcha`. Mauleg ennau na offisiu para i manpaire na kabales man-malulog na peskadot.
•••
Todu este siha na offisiu man-maliñgu na tiempu fuera ke talaya. Los dimas man-maliñgu gi santatte kontodu peska panag yan bakudañg. Mauleg na lugat `nai pumepeskayu` na tiempu: lugat metkau guihan ni hihot ha lumusyu` i guinaguan benta. Dios mihu!