Pipinu` Na Sagu!

Share

Enteru i tanu` katma yan silensiu pot hinatme pipinu` na sagu ni mafanana`an “coronavirus”. Lamegai man-dimalas ginen este na pesti entalu` Uropa yan Asia.

Gi mismu tiempu, si Presiente Trump ha deklara emerensia para uma-atetuye ma-atahan pesti.

I chenut hana` bula hanum i gofes `nai linimus i tautau estake dimalas. Ayu mas man-sinapet i man-amku` piot ya mangai chinatsaga hinemlu`. Makat na pesti.

Mauleg sa` taya` nu este na pesti guine. Puede umahnanau tiha fatoigue hit. Manadan nasion giya Uropa man-mahuchum operasion gobietnu yan eskuela siha pot megai na tautau man-tinatme.

Ti hoñgiyun na dikiki` virus muna` dimu enteru elmundu. Puede masoda` amotña este na pesti. I mediku siha pa`gu matutuhun estudiun haf` tutuhoña i pesti. Dios mihu! Estake para umasoda`e amot kase lamegai man-dimalas.

Pot chaleg: Ilegña si Magu na guaha amot finatinasña. Era, para tana` loglug hagun biñga` talisai sa` areglau ti u finatoigue hit i chenut. Po`lu ya bai chage hagun lada `sino flores tamantiget!

Maribaha: Guine, anog na tumunug lokue` fondu gi kaha. Ni dibin gobietnu kandet (kase $34 miyon) ti ma-apapase. Indikasioin na menus fuetsan kaha para nesessidat siha.

Gaige i finatsu gi maribahan ekonomian globus ti diskuidun ginen halum. Maila` tana` guaha pinasensia yan hinimiddi gi kinalamten tautau-ta siha. Manlibre hit gi man-ma`pus siha na malakondision. Kontodu este siempre u falofan.

“Ekonomia”: Guaha `nai huhuñgug tautau-ta mañguentus pot chinatsaga `nai mamente baban “ekonomia”. I sapet gaige tutuhoña gi halum guma` familia. Señat na tinahuñg salape` gi moneda para nesessidat mantension.

Poresu na `an mañguentus i tautau-ta pot este na chinatsaga hu komprende pot malofan-yu` lokue` guine na kañada antes.

I asuntu mapega gi kanai 31 ni manma-elihe pot siha man-manhula` para uma-adelanta kualidat linala` tautau-ta siha guine. Haf` i asuntu ni dumiteni pinetsigen este na attikulu? Haf` ya sessu hamyu man-nahguñg gi barandan “not yet, already!”

Pisu: Huñgan dinetetmimina este na asuntu ni ekonomian i tanu`. Ni achog este, haf` esta in` petsige para u mas homlu` yan fitme pisun ekonomia guine? Gi katkuet birada debi in` eppi i kuestion siha.

Fuera de dikiki` na industrian bisita haf` otru patte gi ekonomia ni siña in` petsige kumu katsu para `an matompu` i primera industria taimanu` i masusesede pa`gu? Kumu manpara hamyu man-magap ileghu na in` seda` propiu ineppe guine na asuntu!

Kanta: Un` kanta ha botleleha i natibu na `nai mali`e salape` man-malefa ni kustumbre. Na ti magahet na mafachochu`e kepblen niha para diariu na mantension familia?

Malefa hau na i natibu malag i moseria pot inaligau moneda para nesessidat? Mampus na`tatah `nai un` pega i asuntu. Kontodu kantamu inipus hinassun patgon.

Yangin para un` chanda inaligau salape` pues mauleg hagu mismu fanu`e ham na usun kama, kuha yan manchete nahuñg para mantension nesessidat familia. Huñgan, matulaika i tiempu gi hilu` inadahe gi linala` tautau-ta siha. Ti kaprechun diskuidu hinanau empleau natibu siha.

I atkilon tanu` familia ti mana`e i riku soluke ma-atkila. Disposision fondu ginen este gaige gi dos amku`. Muñga mafama i suspechomu `nai ni hagu ti un` konfitma na faktu!

Sagu: Ha faisenyu` si Magu haf` `ste i coronavirus. Hu esplika na un` sagu `nai hinatme i goffes hanum ya guaha `nai dimalas i malañgu. Makat na chenut pot kontra gofes.

Tai amot i chenut mientras sige i mediku ma-aligau satbasioña. Ma-a`atan na kase tinaka` dos añus estake umasoda` amotña este na pesti. Mansuette hit sa` taya` este na pesti guine.

Mauleg na disision mapetsige `nai mana` para bisita siha ginen China, Taiwan, Hong Kong yan nasion siha gi oriya `nai gaige i chenut. Puti, makat yan pipinu` na pesti!

Chaleg: Sige si Magu chaka chalegña na mauleg este na sagu i coconavirus. “Manu `nai un`soda` estaha` guaha koronamu para `an dimalas hau?” Esta tutuhu` lago`ña ni mañge` chalegña!

Fotte pot ha punu` fuñgsion gofes i tautau. Hombre otdinariu na sagu sapet gi man-amku` yan famaguon. Mit grasias pot taya` este na pesti guine!

Niyug: Manhoka-yu` niyug gi lugat un` che`lu para bai saibog suetteghu sunen agaga`. Hana` hahassuyu` `nai abundansia antes gi hagas gualu` mame Tagpochau este na `aggun haya. Un` sune na ti presisu-yu` totche. Ti mahñau huna` lagun appan.

Mafanana`an “aggun haya” tat kumu sune, choda, mendioka yan kamute ni ma`ug gi estomaguta. Mauleg `an siña i familia mananum gi tatten guma`. Ti u fan gagau na`ña lau gaige listu para usun familia.

Hu po`lu i otru niyug para `an suette-yu` hiyug, lililug, `sino aliliñg. Paire na katdu ke añglu` na inaflitun Kentucky Fried Chicken! Hagas usun mame gi gima` Lali Fo`.

Hospitat: Pot inipus machalapun i sagun “coronavirus” na todu hospitat gi enteru estadu siha matutuhun man-ma-aregla para u kubre i manadan man-malañgu. Ni achog umachogue tinahuñg kuattu `an megai mantinatme hu este na sagu.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.