Chenot coronavirus

Share

Inaminasa ekonomian iya Marianas ni machalapun sagun Coronavirus gi enteru elmundu. Todu kareran ruplanu ginen China mana` fan para pot ginen siudan nina `nai ha tutuhongue` i chenot.

Mauleg na fondu (kase $40 miyon) maliñgu guine ginen machalapun este na pesti. Mauleg sa` trabiha ti mafattu mage Marianas. Guaha esta manpininu` gi otru tanu` siha pot diskuidu. Mauleg fotmat na areglu para uma-ataha i chenot ni World Health Organization (WHO).

Gi mismu i hagas “sagu” `sino “flu” guine mas pipinu` ke i coronavirus. Todu karera para iya China ma-utut todu pot para uma-ataha i chenot dimas de umachalapun. Enfin, karera ginen China esta otru nasion siha oriya yan chagu` mana` para na semana.

Suetdu

Pot otru, i suetdun 15-mit na empleau ni gumagana suetdun popble umestotba-yu` pot makat gi maprebeniyen nesessidat familia, diariamente. Namanman i taya` aksion ginen i hegsu` I Deni`. Haf` gi asuntu ti in` komprende?

Hu komprende pinepble pot ginen un` popblen guma`yu` ni dumañkulu. Hu komprende haf` didog na chinatsaga `nai diariu un` fana` mattirun tinaya`. Kontodu hagas tinanum sune gi tatten guma` in` hale` para senan mame. Fina`pus un` popblen guma` ni krumeansa ham man-la`la` gi hilu` animu na inaligau satbasion.

Asuntun ekonomia komplikau yan makat na attikulu. Debi tafan gai kinemprende haf` sustansian yan siknifikasion i asuntu. Ti pot tatuñgu` sumañgan “ekonomia” magpu` i huegu. Seriosu na estudiu ha nesessita. Man-listu hamyu?

Leksion

Fina`pus mañainata motmut ekspirensia pot hinanau niha. Hita rumesibe dispues i amtau na tiniñgu` niha. Pot esta manginen ayu na patte gi ha`anen tautau mina` manma-apagat hit haf` echu che`chu` tautau.

Guaha `nai man-aguaguat hit lau dispues tasoda` na man-dinanche i man-mofona. Naturat na fina`pus tautau. Magahet na hu agradese i suabe na inapagat pot no ta repite mismu linache. Agradesiyun na inapagat.

Ina`ayuda

Ina`ayuda yan inapinitiye ma`ug na kustumbre gi halum natibu. Este na kustumbre rumeskata megai na familia gi halum pinadesen pinepble.

Gi halum pinepble man-a`ayuda unu yan todu. Kau kineni` peska pat kinisechan gualu` mapatten adumididi` gi unu yan todu. Ina`ayuda metgut na patte gi kustumbren dikiki` na komunidan isla. Namagof i gineftau tautau-ta siha gi hilu` dididi` na guinahan niha.

Maseha makat i karera lau todu i tiempu listu man-ayuda i natibu piot gi man-namase` siha na prohimun niha. Huli`e gineftau tautau-ta desde pinatgon-hu. Namagof i sensian trañkilida ni ha fotma petmanente gi halum tautau-ta siha.

Chaleg

`Nai pa`gu mattu i Amerikanu guine ni unu gi manma-emplea tumuñgu finu` Englis.

Managu` i amun Amerikanu, “Make sure nobody takes the truck to CK or you’re fired”. Mafaisen un` Chamoru para u translada, ilegña, “Managu` i ma`gas para ta sugun i karia siha para Chalan Kanoa sa` kimassoson”. Dios mihu!

Ensegidas duru man-adulalag luchan Chalan Kanoa mientras i ma`gas ha konsidedera haf` guaha. Lache `nai matranslada tinago`ña. Lau man-nuebu mañainata gi finu` Eñglis. Fire gi usun i ma`gas para umana` para gi che`chu`. I kinemprende pot kimasson.

Infetmera

Huli`e antes un` infetmera sige ha dulug i man-malañgu siha. Gi mismu tiempu chatmata ya makat hali`e i dikiki` na letra gi buteyan amot.
Hu eskusayu` para i kemun ya humahnanau-yu` para i gima`. Tatnai sisida para u doku` otru talañga gi iluhu pot lache na amot ha fuegu-yu`. Dios mihu!

Guaguat

I palabra kulan sahñge pot ti sessu ha usa diariamente. Lau pot areglu gi famaguon. I patgon ni maguaguat mauleg siempre kareraña, mirespetu yan ketu na kilisyanu. Namagof.

Pa`gu i hasan ma-adiñgane ni mañainaña puru che`chu` satbahe. Manadan usun kuatta para umana` ketu. Areglu gi famaguon obligasionta ni mañaina. Guaha `nai debi ha` ta hatsa i kuatta para ta pañgun` ñaihon heñiun niha.

Muñga nina` pinite pot un` aregla i patgon pot no u repite chumogue i lache. I areglu ni un` pega u giniha gi kareraña. Obligasion saina areglun halum guma` familia!

Planu

Hu hahassu dumeskansa mañgge` gi uttimun este na sakan. Kase mauleg ta baba i pahina para otru ni gai interes dumeskute asuntun linahyan siha guine.

Ti u fatta mansustansiau siha na asuntu ni mauleg ta diskute ni tautau tanu`. Ginen inatuñgu` `nai guaha appottunidat madiskute asuntota siha `nai u guaha kinemprende gi halum todu.

Agradesiyun `an guaha mas pattisipasion ginen lamayot patte gi komunida. Mas libianu ta petsige satbasion problemata gi hilu` inakomprende. Si Yuus Maase`!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.