Ha`anen gupot

Share

Selebrasion Thanksgiving tutuhun ha`anen gupot siha guine. Ti matmanyu` dumandan kantan Christmas desde chagchag oga`an.

Sumen namagof i preparasion para i kompleañus Niño Jesus gi halum dos semana imedia.

Meskla asunto-ta siha gi hinanau este na sakan. Lau sin inbatgu ta umakilu`osta fietmiente pot trabiha anaku` i karera estake para tafan mattu guatu gi kilu`us gi un` chagu` hogsu`.

`Nai ti nahuñg $65 miyon pesus para operasion gobietnu haf` na para in` atotga gastu ni tai fondu tat kumu suetdun 84 nuebu na empleau? Haf` na para in` fegsi i taxpayers ni despetdisiun politikan miyu?

Dispues, esta malagnus gi gaseta na kase 15-mit na empleau gumagana suetdun popble. Haf` mohon ya ti siha inna`e ni suetdun i 84 na empleau? Chatdisision!

Motibu
`Nai 15-mit na empleau suetdun popble ma-ususune naturat na u fan mamatkilu sa` inipus tinanahuñg monedan familia para disiente na mantension. Guaha planu para umasatba este na sapet?

Kase pot maresisibe pa`gu $99,500 gi sakan na ti mana` presisu adelantun linala` pumalu gi señgsuñg siha. Haf` mohon? Satbasion i taya` aksion ginen hamyu umadelanta ha`anen i tautau siha ni in` represesenta?

Minesñgun
Maseha grasiosu na inana`en felisitasion gi entre tautau-ta siha libianu un` siente na didog chinatsagan niha. Ti mahñau na lamayot patte pot suetdun popble sumasapet i los probes.

Kase guaha 15-mit na empleau mangaige guine na estau. I suetdun popble ni magana pa`gu entalu` $15-mit esta $42-mit gi sakan. Mas inatisa probleman halum guma` `nai sige hulu` presiun nesessidat siha mientras i suetdu sumaga gi mismu lugat.

Komprendiyun na i asuntu ha nesessita homlu` na sisteman ekonomia. Guaha mapetsisige guine na patte? Para u kahulu` i suetdu debi i bandan bisnis u guaha adelantu para u prebeniye fondu yan cho`chu`.

Sin este gatdun i suetdu gi taimanu maresisibe na tiempu. Makat para i 15-mit na familia ni rumesisibe suetdun popble pa`gu.

Diberas
Hu akanteha haf` na taya` fotmat na pinetsige para u fan ma-ayuda i empleau siha. Taimanu na kada membron lehislatura esta ha resisibe $99,500 gi sakan. Kau pot masoda` ginefsagan niha na matotbus linala` pumalu gi un` banda?
Lastima i inañgoghu para umadelanta kualidat linala` familia ni siha mismu rumepresesenta pa`gu. Haf` na eskusu guaha gi papa` kutbatan miyu na ti in` li`e nesessidat 15-mit na empleau? Haf` ti u fan silensiu gi lugat niha diariu!

Lastima
Dispues de saludu sige ham kumuentus yan un` prohimu ni nuebu ni malagnus ginen i presu dispues de dies añus.

Kase i mas umaminasa i prohimu i tumaigueña `nai manhoben i tres lalahiña. Matuñgu` na tatague` lau sumen taya` relasion niha.

Mauleg sa` adumididi` sige ha pasensiaye i asuntu pot para u ketuñgu` i famaguoña siha. Mampus nina` lastima pot diskuiduña.

Enfin, hanana`e animu para u establese mauleg na inatuñgu` gi entre siha kumu familia. Magof sa` ti maliñgu respetun i famaguon giya guiya. Repasa!

Suette
Hu facha`e premihu pa`gu monhayan ha potgue kuattru na manog fresku ni kinine`ña gi fina` halum tanu`. Hu atotga mamaisan katdoghu pot tai achaigua sabot katdun fresku. Hana`eyu` lokue` dididi tiau para kelaguen-hu. Paire finatoghu!

Sige dispues hasañgan destrosiun amot deris gi tasin sanhalum. Kontodu kuraleñg (sagan neñkanu` guihan) manpininu`.

Este na destrosiu sumugun i guihan sanhalum para i lachagu` na fina` achu` gi fihon rubentason. Lau haf` tachogue `an hagas man-aguaguat tautau pot usun amot deris gi tasi.

Kinimiti
Kase esta guaha 46 añus desde ke mañge`yu` guine na pahina gi finu` Chamorro. Hu disidi pumega lapes-hu papa` gi finagpu` este na sakan pot para baina` fonhayan tumuge` lepbloghu gi finu` Chamorro para usun i manatatte.

Debi bai petsige sin ditension mientras sisiñayu` man-hassu yan mañge` klaru na presentasion.

Palabra
Ilegña un` kantot “…namagof siñienten ‘nuchu’ buena.” Haf` “nuchu?” Na ti “noche” i propiu palabra? Komprendiyun lau tat mas ke dinanche na usun finu` Chamorro. Korihe kosake umatuñgu` ni famaguon i dinanche na liñguahen niha!

Pase`ando
Lumiliku` ñaihonyu` hu aliligau hagas atuñgo`hu pot para bai`n chaleg. `Nai umasoda` ham in` hala gitalan mame ya sige ham kumanta hagas sunidun tano`ta.

Huli`e na mesgu` lagu` mataña `nai ha kanta un` tunada ni sessu si nanaña ha kanta antes. Lau ti pumara kumanta maseha tutuhu` lago`ña. Agradesimientu pot todu i sakrifisiun i amku`.

Dispues humame kumanta “Try To Remember”, un` sunidu pot man-mames memorias siha gi mes Septiembre. Estaugue` na mes tutuhun matcha para ha`anen gupot siha.

Chagchag
Diariu gi oran `las tres gi chatagmag manmata-yu`. Hu tutuhun ha`anihu gi tinayuyot dispues hu rikonose i gaseta gi internet.
Hu ayeg haf` mas impottate na estoria. Diariu na fina`pus gi inatan asunto-ta siha gi ridondun linahyan. Namagof `an huli`e mañaunau tautau gi asuntun niha. Ha sede mas inakomprende gi entalu` unu yan todu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.