Hinalum federat
Magof tutuhun ha`ane gi maposña na Huebes estake huli`e gi primet pahinan gaseta na mahatme i offisinan gobietnu ni FBI ya mahuchum. Esta pa`gu taya` esplikasion haf` i motibu.
Debi i FBI u komprende na mangai direchu hit gumubietnan maisa hit segun inakonfotman i kontratan i Covenant. Ti siña na sin rason para u huchum gobietnamento-ta gi kaprichoña. Malag manu i respetu gi prinsipiun direchun sudadanu?
Esta pa`gu taya` infotmasion haf` na mahuchum i offisina ni FBI. Dispues, dudayu` kau guaha inisaguen lai federat ni kabisiyun Marianas.
Puntu: direchun natibu gumubietnan maisague` mina ha estotbayu` i masusede. Na haf` na che`chu` kumbalache (corruption) guaha na taiguine masusede? Debi i gobietnu u tachu pot direchun natibu gumubietnan maisague`.
Sustansian
Hu tutuhun umaligau haf` na trastes natibu rumepresenta Chamorro? Kumeke ileghu `an un`li`e, sin ditension, ilegmu Chamorro. Haf` ennau na attikulu?
Ramentan gualu`, trastes tasi, mitate yan manu, karetan guaka, mulinu, galaide`? Gai atburotu i kuestion layeye pot tatnai ta atetuye i asuntu.
Lau debi i trastes u gaige kumu diariu na usun guma`. Haf` `nau na attikulu? Yangin guaha sineda` miyu maila` ta publika para benefisiun todu.
Attikilu
In` hassu i mafanana`an “lusuñg”—achu` `nai malolomug fina` `agun yan hagun, hale` pat tinegcha` tinanum para amot? Hasan este na kosas na tiempu ya suette `an siña tasoda`.
Lau hagas diariu na usu para man-amko`ta malomug `agun haya para usun niha. Ha inklusu dagu, nika, sune, yan sinetnan choda para usun famaguon yan man-amku`.
Sustansiau na `agun ni mi-alimientu ke hinegsa` yan pan. Lau tinahgue ni modetnu siha na attikulu ni manma-u`usa gi preparasion neñkanu`. Ti maliñgu prineponen mafatinasña gi mana` mamtu` `agun haya.
Areglu
I kualidat linala` maseha manu na tanu` gaige gi mauleg na areglu siha. Ayudu gi ma-adelantan kinalamten unu yan todu.
I dichu chanda guine gaige gi suetdun popble gi kase 15-mit na empleau ni umusune pot taya` otru alibiu.
Makat na kontrariu pot ha nesessita kase $750 miyon pesus gi sakan. Solu ke guaha dañkulu na adelantun ekonomia guine sumaga i suetdu taimanu pa`gu.
Haf` na planu guaha ni siña umadelanta mas ekonomian Marianas? Guaha `nai hoñgga haf` planun hegsu` I Deni` guine na patte? Haf` ya megaiña besis `nai manlolosus I Boysis gi mañggun kareta? Kau mampus makat i asuntu na esta nina` fan matuhug?
Atan ya in` estudiaye sa` siña mamueba i asuntu. Fotmat na estudiu yan kinimite ha nesessita ginen kada kabisiyun `sino ma-elihe. Na bali promesan miyu umadelanta ha`anen tautau-ta siha.
Minesñgun
Gi hiniyuñg i Navy guine gi mediu sisienta siha na sakan megai tautau-ta mana` fan para gi che`chu` niha. Fuetsau mafalague i gualu` yan tasi.
Dañkulu yan sapet gi linala` familia tinilaikan otdinariu na pagamientu ginen moseria yan gotpe na mattirun gualu` ni debi u tutuhungue` gi managasgas hagas lancheria.
Todu hagas tinanum choda inna` gasgas yan ta`lu tumanume. Haf` in` seda` gi hagas tinanum kamute, dagu yan sune in` benefisia.
Ayu na tiempu i latan makaro` ennau i $.16 sientimus kada lata. Kase guaha un` dipositu na makaro` in ` kanu` pot chinatsaga. Ayu ha` uttimun fuetsan miserapble na pinepble!
Adumididi` sige ma-adelanta kinalamten todu. Mas guaha homlu` na adelantu `nai ta establese gobietnamento-ta gi 1978.
Pinadese
I mattirun ayu na tiempu tat tihana` dimu lau ni unu sumeha man-aligau satbasion. Adahe hanum grifu yan sinetnan choda para amotsan oga`an lau in` usune.
Dispues de todu mattiru, guaha `nai mattu mahalañghu ni minesñgun bisinu gi parehu fina`pus. Magahet na todu kinalamten motmut sensian ina`ayuda gi unu yan todu. Estague` muna`e ham esperansa para bai`n atan mona finattun sigiente oga`an.
Magahet na sumen chatsaga halum guma` popble. Finañagun manadan tinilaika `nai chinema` fitme na karera para lamayot patte gi familia guine. Mauleg i manlistu fumalague che`chu` gualu para kubren mediu nesessidat siha. Makat na mattiru!
Diniseha
I natibu ti kontentu gi haf` estauña gi tiempun Navy mina` kontodu dinaña yan Guahan ha petsige. Maseha mañega ti kontentu pumetsige umaligau mas fitme na futturu.
Gi 1972, masede separau na negosiu yan America. Estague` tutuhun i presente na estau `sino sisteman gobienamento-ta pa`gu. Adumididi` sige tana` fitme modun disposision asuntun linahyan siha. Man-amtau na areglu ginen lehislatura ni fumatitinas areglun publiku.
Guaha mohon kampu para mas disposision gi asuntu siha ni gaige pa`gu gi kanai federat? I ineppe, huñgan. Taya` na nesessita kabales na otganisasion ginen hita.
Peska
Estaba i amiguhu gi puntan pantalan Mañagaha ginen pumeskan fisga. Ha fatta manadan kinine`ña ni ha gotde gi fina` alamle. Trabiha ham ti in` disisidi kau peska pat maneska!
Todu klase guaha ti alamle desde hañgun, tataga`, manineñg, satmuneti, mafute` yan taraketiyun. In` tetne i guafe para bai`in fan manunu. Guaha tiau lokue para kelaguen. Dinanche!