Kutturan natibu
Bes enkuando, oppan sentimentu para ta sustene kutturan Chamorro. Namagof na ekspressiu pot ta pinitiye haf` tinatte-ta ni man-natibu.
Kuttura pot modun linala` tautau maseha manu gi tanu`. I natibu lokue` guaha modun linala`ña deste tutuhoña guine siha na atkipetlagu.
Siempre ta bisita haf` gaige gi tres attikulu tat kumu kustumbre, tradision yan kuttura. Pot ihemplo: kustumbre i selebrasion Independence Day (4th of July). Katoliku i tradision relihion natibu. Kuttura i modun linala`ta.
Selebrasion Independence Day (4th of July) tafa` kustumbre deste finagpu` geran dos. Umafagcha` dos impottante na ha`ane pot `nai manlibre todus dispues de gera America yan este siha na petlas.
I liñguahita i diñga` kuttura-ta. Solu sahyan ni kumatga tinatten natibu deste antigu na tiempu esta i modetnu na modun linala`ta pa`gu. Namagof i mansattun hit sumustene usun finu` Chamorro.
Modun linala`ta establesau gi tanu` yan tasi, fangualu`an yan peska ni tatulaika `nai manhanau hit para i moseria. Ta pega papa` adeñgta para mantension familia.
Integredat
I palabra pot dignu yan onru gi tautau ni mau`dai gi hilu` respetu. Dos bandan pahina gi unu. Kada tautau mafañagu yan bettot integredat. Guiya siempre lumasgue modun reputasioña.
Man-mauleg tautau-ta ni umusune ha`anen niha `nai gi mismu tiempu ti man-malefa sensian respetu, ina`ayuda, yine`ase`, yan gineftau. Sopbla bettot gi ma-adelantan mauleg na relasion yan otru.
I bettot karitatibu pot inañgoghu. Sentidu pot mau`udai gi pisun disposision-mu kumu tautau. Gi uttimu besis hagu solu inkatgau ni figan fino`mu.
`An un` fafana` un` namase` kau unna`e kabales setbisiomu pat un` diteni `sino ñega pot estauña? Estague` `nai mansensura hau kabales sin testigu. Asuntun konsensia yan integredat.
Direchu
Matutuhun madiskute ni mañeluta giya Guahan haf` propiu na estau politika para siha. Mauleg na pinetsige `nai un` dia siempre u disidi klaru haf` dinisehan niha.
I para u kahulu` dispues na disposision siempre u fattu ginen i tautau. Bonitu `an un` dia siha dumispone ha`anen niha gi papa` sisteman gobietnamentu ni siha dumisidi.
I eksisiu mafattu ginen prinsipiun konseptun sudadanu. Direchu ti prebilehiu! Magahet na apmam na karera gi papa` banderan Amerikanu deste 1898. Matutuhun fotmat na diniskute gi dichu asuntu. Bien felis gi pinetsigen mañeluta!
Hinemlu`
Sige inefresen programa siha entalu` kandidatun para presidente gi pattidan democrats America. Unu man-offrese dibatde na gastun hinemlu`.
Lau haye para u inapase este na gastu? Anog dispues na kada unu giya hita siempre mutta ti menus ke $10-mit pesus gi sakan gi papa` i nuebu na prinipone. Inefresen gaga` politika!
Guaha gi presente nu este na programa ni kumubre i makat na gastu. Siempre tali`e haf` uttimoña hinanau dibate gi este na asuntu.
Diberas
Anaku` na tiempu deste ke guaha inefrese pot hatsadan suetdun empleau. Esta pa`gu megaiña gumagana suetdun popble! O`sun i prohimu Magu man-nañga!
Hu e`ekuñgug kau guaha ta`lu man-ofrese ni mismu mahañge` na saibog suetdu ni esta linimutan gi hilu` lamasa.
Libianu ma-offresen ñaihon asuntu sin sensian responsablidat pot magagana pa`gu $99,500 gi sakan. Este na suetdu $47-mit pesus mas ke haf` tagagana gi suetdun popble ni madagau ñaihon kulan to`lañg gi galagun bisinu. Chatmiyu fan manmalefa na i publiku ha sentuñgu` asuntoña!
Ha obliga finaisen haf` na adelantu in` pega gi suetdun hinerat? Kau pot guaguan suetdun miyu na in` fatkeluye i asuntu pa`gu?
Atan maisa hau kau magahet na metgut sensiamu integredat gi disposision asuntun linahyan. Siempre bai` insiste na un` esplika publikamente haf` un` petsige guine na asuntu gi tetminomu.
Chamoru
Metgut na diniseha guaha gi manhoben iya Guahan para uma-eyag liñguahen niha finu` Chamoru, segun un` programan television guine gi halacha.
I pinetsige propiu pot tat mas ke para unna` fitme haf` tinattemu gi modun linala`mu tat kumu pisun kuttura. Sin ditension, kuttura i liñguahe ni taimanu na atlibesmu. Bien felis gi este na pinetsigen mañeluta gi bisinu.
Pinasensia
Guaguan inapagat saina gi famaguon siha. Hu agradese suanu yan amtau na finu` saina pot ha pañgun sensian kinemprende giya hita. Ginen finu` niha `nai ta chahlau ineyag pinasensia yan himiddi. I tatatte sumen impottante giya hita.
Huli`e gi un` guma` man-a`achatfinu`e famaguon yan mañainan niha. Esta hu birayu` ya hu toñgtuñg iluhu kau magahet hiniñgog-hu. Lau magahet masusede. Dios mihu para un` fa` kontrariu mañainamu. Malefa hau ni todu sakrifisiun niha?
Etupak
Estaba un` hoben gi kantun tasi ume`etupak. Dispues de 45 minutus mauleg kinine`ña na guihan. Nahuñg para kelaguen yan inaflitu. Humanau para iya siha dispues.
Para i hinibeña ya hatuñgu` umetotche esta kontentuyu` na ti u ñalañg gi karera. Gi halum una ora bula sahguaña difirientes klasen guihan.
Magahet i pinepble na fuetsau inibligau hau umeyag man-aligau pot satbasion gi halum tinaya`. Bali magahet mesñgun ya solu `nai siña un` komprende `an magahet na un` pokate miserapble na kañadan pinepble.