Ekun silensiu
‘An un` fagcha`e silensiu oriyamu pues guiya ennau i ekun finattun tiempun ha`ilas. Klaru na i maribahan ekonomia fuetsau hana` fan silensiu enteru petlas siha guine.
Kontodu namagof na felisitasion finiñut dispues ni didog na chinatsagan halum guma` familia. Komprendiyun. Estague` `nai humalum kustumbren natibu ina`ayuda yan yinea`se` gi mas man-namase` na tautauta. Na geftau hau!
Mientras tantu, hu konsidedera fina`pus kase 15-mit na empleau yan familian niha ni gumagana suetdun popble. Guaha otru mapetsisige dispues de che`chu` para umaprebeniye familian niha? Komprendiyun usun koyenturan famiia!
Haf` na planu guaha para uma-adelanta suetdun este siha na empleau? Lamegai man-gatdun entalu` $15-mit esta $18-mit gi sakan na suetdu. Guaha `nai in` atan haf` fina`pus familia diariamente gi halum este na sapet yan chinatsaga? Haf` sineda` miyu alibiu para in` ayuda este siha na empleau?
Fiñkas
Mauleg na disposision i sattun na inadahe gi dididi` na fiñkasta piot guine gi hinalum tiempun ha`ilas. Este umasegura na i pribension setbisiun publiku makontinua otdinariamente.
Puede kayada maribahan ekonomia pot satbasion tautauta siha guine na petlas. Makat na obligasion i guaha `nai finagcha`e tinahuñg salape`ta para nesessidat publiku yan familia.
Ha luñu` hit finattun dos pagyu yan hiniyuñg fiñkas Japones ginen Marianas. Ti menus ke $14 biyon pesus ginen destrosiun pagyu yan hinanau fondun Japones. Kuestion: Taimanu para ta katsu este na maliñgu gi apas nesessidat siha?
I gobietnu ha apunta huyuñg i maribahan moneda gi ma`pus na semana. Presisu na infotmasion para todu kosake ni unu u hineñgañg `an guaha chatsaga na disision para u ma-implementa dispues. Siña ha` inafekta setbisiun publiku kontodu oran cho`chu` empleau siha.
Maisa
Gi chagchag oga`an hu rebisa asunto-ta siha gi Internet. Hu ayeg haf` presisu na asuntota para bai analisa dispues. Umekuñgug ñaihonyu` finu` tautauta siha para bai li`e haf` i figan gi finu` niha antes de bai otganisa hinasoghu mañgge`.
Namagof i diniskuten asuntota siha `nai dispues guaha inakonfotma haf` mauleg para tautauta hineratmente. Inana`en hinassu homlu` na eksisiu gi maseha manu na komunida.
Gi lemlem tautau hu tutuhun mañgge` entre finu` Chamoru `sino Eñglis para este na pahina. `An guaha chinatsaga maila` ta aregla para benefisiun todu.
Libre maseha haye kumontesta haf` na puntu hu diskute guine na pahina. Homlu` i guaha difirensiau na opiñion para tali`e kabales haf` i asuntu. Hombre ha`ane guaha manana yan pueñge!
Patgon
Sumugu`yu` gi kantun tasin iya Chalan Laulau `nai hu soda` un` patgon (kase kuattru añus) matatachoñg namaisa. Ha gugu`ot un`pidasun guihan (maniniñg) gi kanaiña. Hu faisen para hafague` ni guihan. Ti manman ilegña na para senaña. Hu lagnus dididi` kepleghu ya huna`e.
Hana` ma`ase`yu` sentimentun i patgon pot huchage lokue` mañgone` gi sisonyan tilapia para tetcheg-hu. Gi deskansog-hu huli`e talu i patgon. Kulan mohon umasuda`yu` yan guahu mismu pot malofanyu` esta guihe na kañada antes. Hu echa bendision i patgon puede felis gi kareraña. Yine`ase`!
Liñguahe
Hu fagcha`e man-mauleg mañainahu man-finu` Chamoru. Deste as biuhu Elias P. Sablan yan tiuhu William S. Reyes yan asaguaña Kita, yan todu. Achog finu` Karolinas man-mauleg yan man-lagse` kulan prefektu.
Hu emug ma-upus finana`guen mañgge` finu` Chamoru gi eskuela. Segundu gradu uttimu na finana`guen Chamoru dispues todu finu` Eñglish. Ti umaya i disision un` upus i naturat na hila`ña i patgon natibu `nai uttimoña mofo`na fuminu` Eñglis.
Dignu na onru i finu` Chamoru ni gaige guine siha na petlas deste 4-mit añus `sino antigu na tiempu. Mapasa papa` ni man-mofo`na mina` ma`ug ya esta pa`gu tana sesetbe diariamente. Biba finu` Chamoru!
Karissu
Guaha sessu man-na`e akonsehu pot tanu` yan kuttura. Masaulag eskaleran professot karissu `nai mapo`lu na tita tuñgu` disposision tanu` familia yan kutturan natibu.
Haye mas tumuñgu` asuntun tanu` familia ke mangai tanu`? Magahet na para ta malefan ñaihon haf` tinatteta kustumbre yan kuttura? Kuantu pot sientu gi dos maliñgu pot diskuidu?
Yayas yan tai sustansia na akonsehu! I puntu: ti nigap na finañagu i in` kuentutuse! Dispues, hamyu para in` prebeniye familia gi nesessidat niha? Lokue`, haye hamyu umapunta ma`gas akonsehun tanu` yan kuttura? Haf` ya in` sede i man-dueñu dumispone tanu` niha?
Niyug
I troñkun niyug un` tinanum ni gaige gi todu islas gi halum enteru Islas Pasifiku. Gi halacha machule` `nos kuantus para iya Turkey para uma-estudiaye kau gai setbe gi ma-amten chenut kanset.
Magahet na i niyug un` troñku `nai todu gai bali punta pot punta. I hagun tana` setbe para atuf guma` siguale, troñku para halige, i hagasas para balutan neñkanu`, punut para tali yan sugun ñamu `an pueñge yan otru siha usu.
Deste manha, ma`sun para ahu, niyug (pontan) para katdun katne yan guihan. Dispues, kumu kulan hinalulula hau puta` i faha` ya un` kanu`. Adahe na kubre todu patte guine na troñku. Piot ya un` fagcha`e niyug kanu`un!