Monedan Familia
Guaha `nai madiskuten chagu` monedan familia ni mansabiun hegsu` I Deni`. Kulan i asuntu nina`ye bakterian lasarinu na machagu`e.
Huñgan makat yan komplikau na asuntu. Pot este na rason na debi in` pega gi hilu` lamasa para u guaha tinituhun dineskute gi asuntu.
`Nai in` chenig gi un` banda mas didog i pinadesen familia pot sumaga i moneda gi parehu na eskalera mientras presiun nesessidat sige hulu. Haf` na para in` fatañgaye i dichu asuntun linahyan?
Na ti in` hatsa kanai miyu agapa` man-manhula` para in` adelanta ha`anen niha? Manu `nai in` pega dignun miyu guine na asuntu?
Kuttura: Pot kinemprende, mauleg ta pula` haf` kumeke ilegña “kuttura”. I palabra ha embrasa “modun linala` tautau” maseha manu gi tanu`.
Mauleg ta komprende para benefisiota mismu. Sin este, pues haf` na boten sin ni mapla` taliña ya sige huyuñg gi rubentason.
Kuttura i liñguahe! Estague` pisun kuttura. Solu sahyan ni ma-usa gi enteru elmundu deste antigu na tiempu. Sahyan ni sumede adelantu gi todu nasion.
Man-mafana`gue tautau propiu modun konbetsasion. Tinatiye gi finana`guen mañgge`. Makontinua i finana`guen todu atmos banda tai finagpu`.
Ginen este lokue` `nai matuge` hinanau natibu guine deste antigu na tiempu. Poresu na siña ta atan, maseha ti kabales, haf` fina`pos `sino estoriata kumu tautau este siha na petlas.
Para todu i ma-afuetsas na disision guine deste tiempun Españot banidosuyu` ni sensian man-guelota sumustene haf` dichu kutturan natibu!
Problemata: Lamegai `nai huhuñgug diniskontentu gi kualidat tautau ni manma-elihe para u dispone asuntun linahyan guine.
I propiu ineppi ti maput: gi oran botasion sehan ñaihon ya un` ayeg mauleg haye kapas para che`chu` linahyan. Mauleg tana` para mañan hipokritu!
I finatsu ti pot mantai abilidat hit dumisidi haye mauleg. Lau ti manmalagu` hit propiu disision. Malag manu i sensian konfiansa yan inañgoghu? Bidan hipokritu!
Haf` mohon ya in` atan dos biahe i kandidatu antes de un` matka na`an niha gi balotu? Gaige i asuntu gi dos patman kanaimu!
Espiritu: Seguruyu` na guaha `nai mana` fan mañiente hit ni espiritu ginen haye na membron familia `sino parentela ni esta madispone `sino umagoninias.
Giya guahu hu komprende na guaha `nai man-manbisita para ta mana`fan man-hassu ni kompliañus niha. Masusesede! Guaha `nai mabisitayu` gi guinefihu. Komprendiyun.
Ti mahñau manna`eyu` misa pot sineyu` orasion. Na geftau hau tinayuyot sa` todus hit para tafan madispone! Ni unu u soplu ginen uttimu kareran minachum atdau gi lemlem tautau.
Otru: Gi Lali Fo` antes kanaha` makat un` tuñgu` haye namase` sa` parehu estau enteru bisinu. Pues ayu mas hu prekura i mamulan biradan peskadot para bai e`suette guihan. Adahe makatdun niyog `sino ma-aflitu fresku na kineni` satmuneti pat mafute`. Esta papagpag sikoshu gigon hu sufa` galagun chalan.
* * *
Parehu fogun yan satten inna` setbe gi muna`lagun hinegsa`. Lau i nina`lagun bihahu na hinegsa` mas kanu`un ke nina`apan-hu. Hafa i difirensia? Kase gaige gi sensian konfiansa gi amku` pot mas pachaña kumu nanan guma`. Kontodu paladatta ha ulus halum `nai tana` motmut hinegsa` pachotta.
* * *
Un` `agun natibu siña bai kanu` sin totche—sunen agaga—masaibog masaibog pat sotne. Dispues, ma`ug gi estomaguta. Tinaka` tiempu estake para un` siente ñalañg. Mauleg na sunen agaga` in` kanu` ginen lanchun Tagpochau! Mandañkulu yan dañgsuñg na sune mina` kanu`un!
* * *
Ha kelaguen un` tiahu manog fresku. Gi tutuhun hu chague` pot tatnai hu kanu` antes. Era, ha tunun ñaihon dispues ha fotgiye lemon riat yan tigise doni` sali. Diberas na sentada. Tat ti papagpag sekosña guihe na amotsan talo`ane. Dios mihu!
* * *
Hu katdun niyog un` pañglau Dungenese para sena. Hu chogue pot mahalañgyu` paupau na katdun pañglau piot `an magap sabotña gi halum kusina. Hu hahassu katdun pañglau tunas antes. Paire na sensin pañglau, mames!
* * *
Un` biahe lokue` mañgone`yu` sais na man-yomug umañg Tagpochau. Hu tunu gi lemlem tautau para sena-hu. `Nai magap sabotña gi bisinu tat ti mattu mamaisen haf` tininuhu. Hu planta i hinegsa` ya hu kombida mañena tininun umañg. Ni unu kumekuentus. Mantika na figan umañg!
* * *
Ha faisenyu` un` lahihu bisñietu haf` kuttura. Hu oppe na “liñguahe”. Era, ti lagse` i patgon gi finu` Chamoru sa` puru finu` Eñglis gi gima` niha.
Ha atanyu` ya kulan chatseguru haf` para u sañgan. Hu ñañgun na u tutuhun umusa liñguahiña. Deste ayu puru konbetsasion finu` Chamoru. Siempre u tuñgu` haf` dichu hilaña i patgon.
* * *
`Nai un` ñega usun iñguahimu guiya ennau tutuhun destrosiun kutturamu mismu. Cha`mu malelefa na kutturamu gaige enteru gi liñguahimu. `An fatsu hau guine na patte pues chatnatibu mañamu yan kinempendemu haf` tinatemu. Gaige kutturan todu tautau gi liñguahen niha. Liñguahe solu sahyan `nai matutuhun huntan inakomprende gi asuntota siha. Liñguahe!