Figan Palabra

Share

Guaha `nai oppan palabra `sino sentimentun tautauta gi `nos kuantus asuntu. Hu ekuñgug para bai komprende haf` i attikulu espesiatmente i “figan” gi haf` mansañgan.

Guaha `nai in` ekuñgug sinsiyu i “figan” gi finu un` namase`? Haf` fino`ña? Haf` na ekspressiu gaige gi mataña? Sinsiyu na finaisen ayudu? Haf` ineppemu? Un` ayuda pat sumeha hau pot aplacha`, popblek yan disareglau i prohimu?

Mauleg tafan eyag man-ekuñgug “figan” gi haf` mansañgan kosake ta kemprende haf` iniguñg i mas mamopble na tautauta siha guine. Estague` na grupu i man-namase` ni magahet munesessita ayudu sin kuestion.

Ti obligau na in` hiñgug i figan lau mauleg ta kontinua umekstende ayuduta guatu gi mas munesessita ausiliu. Che`chu` kilisyanu yan kutturan ina`ayuda gi unu yan todus.

Guaha ayudu mapetsige pot kase 15-mit na empleau guine ni gumagana suetdun popble? Hafa mapetsige pot este na asuntu?

Minaipe: Gi fina` konbetsasion guaha `nai hu huñgug mamente ayu na palabra i “minaipe”. Kulan balutan matdision ni poduñg gi un` prohimu(ma) `nai hinegse balutan binibun tautau.

Kumeke ilegña lamegai hana` fan pinite pot chechu` tailaye. Gi birada, guiya chumahlau binibun todu gi hechuran “minaipe”.

Mas fotte minaipen espiritu. Pot fabot sa` huli`e fuetsaña ni makat ta chanda ginen fuetsata mismu. Siñkuenta buettas mas metgut ke fuetsan tautau!

Minaipe mafattu kulan mohon tarehamu mana` pagamientu ni mismu kastigu ni un` hasñgune otru gi dirichoña. Finu` man-amku` chamu chechegue haf` tiyamu na un` machogue mismu.

Siñiente: Kada unu mana`e abilidatña mañiente. Sinede hau umatan yan pumesa haf` para umasusede gi asuntu siha gi ha`animu. Megai besis dinanche haf` gaige gi siñienteta. Guaha lokue` `nai masge`.

Guaha `nai hagacha` hit ta hassu un` patgonta ni gaige gi chagu ya tatayuyute na todu felis. Mas este na sentimentu gi nanan guma`. Sentidu.

Siñiente hasan huli`e lache. Hombre i para u falofan i tautau gi fihonhu libianu bai taitai lepbloña antes de u faliñgu tatalo`ña. Gaige siñiente gi konsensiamu, silensiu. Metgut na patte giya hagu.

Ayu na siñiente na`mañau i finatoigue hau silensiu gi oran deskansu. Taya` anunsiu `sino dineskute fuera ke ha lachuggue` gi hinassomu para un` ebalua dibuenamente. Gai tinaduñg i asuntu mina` silensiu finattoña.

Ina`ayuda: Agradesiyun kutturan natibu gi bandan ina`ayuda yan yine`ase`. Tatnai huli`e ta upus un` kilisyanu ni munesessita ayudu. Mangeftau hit na tautague gi namase` na prohimuta.

Todu i tiempu ta ekstende kanaita man-ayuda kumu kustumbren tanu`. Tat mas namagof ke unna`e prohimu-mu ayudu gi dichu oran nesessidat.

Huñgan, guaha siha ayudun federat gi bandan neñkanu` yan fanliheñg. I ayudu ni tasasañgan ti maplaneha lau un` mattit hau pot i otru. Mauleg na bendision u fattu giya hagu para anaku` na tiempu kontodu tinattemu. Magahet sen manna`e i Saina gi haye humassu prohimuña piot popble na kilisyanu.

Kanta: Hu huñgug un` kantot ha fafama na Guahan, Saipan, Tinian yan Luta tanu` man-chamoru ya Guahan i mas bonitu na isla. Fan atan gi hilu` amtau na eskalera amigu haf` un` sasañgan.

Opiñionmu hagu la`mun lau fatsu fino`mu ni mauleg para tropan muron. Haf` na un` upus tautau mame Karolinas? Haye muna`e hau atoridat dumisplanta tautau mame? Kau pot minoria na un` hasñgun umupus ham?

Sentidu i asuntu gi manera `nai un` dopbla palabramu. Insuttu! Huñgan, gi finu` Chamorun Guahan “ti mamare`u hit” kase na malefa hau suanu na usun palabra. Anog na kontodu liñguahimu maliñgu hau mismu!

Klaru: Mientras in` nanañga finattun un` talayeru, sige i konbetsasion asuntun tautauta siha. Hu disidi umekuñgug pot para bai komprende umesgin mamanu mage i dichu sentimentun tautauta gi asuntun niha, diariu.

Estague` na eskalera klaru masañgan haf` i asuntu yan haf` gaige gi hinassun niha. Dichu sentimentu ginen i señgsuñg. Sige maluga` huyuñg siñienten niha sin ditension.

Ayu` nai hututuhun muna` fan a`chetun i asuntun tautauta siha ni sessu manma-upus ni empleau gobietnu yan man-ma`gas.
Sumehayu` para bai pesa haye mangaige yan haf` tinatten niha i los probes. `Nos kuantus magahet munesessita ayudu sin ditension. Palu pot man-yomahlau na man-mamatkilu pot ayudu.

Huna` fan metgut sensian niha na u fañguentus `an ayudu manesessita! `An para umafatkiluye pues siempre manma-upus sin ayudu.
Karera: Pot gineftauta mina` mafattu tatte gi hechuran suette i ayuduta gi otru prohimuta. `An guaha suetteta guse`ña tana`e prohimuta ke para ta bende pot kutturan ina`ayuda `nai mafondu este na kustumbren tanu`.

Kuantu biahe malagnus i hagas piniloghu para uttimu nesessidat. Gigon guaha che`lu umuguñg hu lagnus ensegidas kepbleghu ya huna`e. Magofñayu` lumi`e felis hinanauña ke u famadese pot mama`yu` i Judeus!

Finu` man-amku` “ti un` nina` riku” `an un` ñega man-ayuda! Piot ya tainina` siña i prohimu ni munesessita ayudumu. Mas kontentu hau `an unna`e pot nesessidatña. Kontodu deskanso-mu felis!

Matuge`: Professot liñguahe gi enteru Pasifiku mañgonfotme na i matuge` na finu` natibu i mas ma`ug gi manala`la kuttura petpetuamente.

Yangin siña i patgon hatuge` un` sentensia gi liñguahiña todu dinanche pues gaige giya guiya hila` nanaña petmanente. Namagof `an kontodu matuge` na finu` tanu` tafana`gue famaguonta.

Debi tapega giya siha haf` sustansian niha kumu natibun mandikiki` siha na isla. Presisu na siña matuge` liñguahen niha mismu! I primera sahyan kuttura i liñguahen natibu gi todu kinalamten!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.