Mattirun Suetdun Popble

Share

Suetdun popble yan tumunog ekonomia humogse Marianas guine na rimulinun eskases. Gi mismu tiempu i kutturan ina`ayuda kumatsun ñaihon familia siha gi halum este na didog chinatsaga.

I maribahan fondu gi kaha tat kumu $12-$18 miyon indikasion na menus i rinikohen aduana (taxes) na biahe. Lau mahatsa apas kandet gi talulu` gi halum sapet yan baratu na suetdun popble sin konsiderasion gi ha`anen familia siha. Todu este na aminasu kontra i tautau?

I dos asuntu kumukote hit guine na biahe. Estague` umutut appottunidat cho`chu` yan pagamientu ni fumuñut kinalamten-ta. I segundu mas didog na chinatsaga pot makat mata`lun hatsa tatte. Hiniyuñg fiñkas Japones!

Kase 15-mit na empleau gumagana suetdun popble entalu` $15-mit esta $42-mit gi sakan. Gai chinatsaga `nai ti nanahuñg para mantension familia. In` hassu na i dos pinadese kase $14 biyon maliñgu ginen Marianas.

Gi halum este na pinadese i sensian ina`ayuda sumustene yan tumampen ñaihon chinatsaga-ta. Estague` `nai tana` anchu kanai umayuda haye mas munesessita ayudu. Kutturan ina`ayuda muna` fan sasafu hit gi halum este na mattirun pinepble.

Para i umusune, guaha otru lugat `nai masosoda` i tetehnan na fondu? Pat mapega gi manadan dibi gi fina` tendan bisinu ni mana daña yan ayudun food stamps? Makat `nai baratu mampus i suetdu. Lau muñga hinalañg sa` todu man-pinalala`e.

Guaha planu para uma-adelanta suetdun popble fuera de “not yet, already?”

Gi halum este na mattiru mauleg i metgut na sensian ina`ayuda gi satbasion hinanau todus mientras tantus.

Bentaha para i hihot na familia. Tat ti man-ayuda gi nesessidat i tropa. Maseha dididi` lau estaya guaha para usun familia. Chansan adelantun suetdu?

Fiñkas: Maribaha fondun Marianas $12 miyon ginen gastun dos pagyu gi utimun i ma`pus na sakan.

Tinatiye este ni hiniyuñg fiñkas Japones guine gi alacha. Layeye ira tumutuhun este na chinatsaga.

Siña ta rikohiye i mefe`na lau makat i segundu pot fiñkas Japones ni marikohe ya man-hanau tatte gi tanu` niha. Hinanau “sayonara”. Haf` siknifikasioña este kontra kinalamtenta guine?

Hu siente na guaha fina` minala`et gi paladat niha. Hu huñgug ta fatta na achog u fan hanau siña hit sin siha. Mauleg `an magahet na siña ta katsun maisa hit. Manu `nai gaige ennau na katsu?

Finattun Japones mage gi mediu sisienta siha na sakan umestablese industrian turista guine. Maseha dikiki` lau estaya guaha tinituhon-ta man-na`halum fondu para nesessidatta siha.

Kase masiente ni los probes na man-malagresidu hit na tautague. Man-malefa hit na ginen animun yan fiñkas niha umadelanta tano`ta gi hilu mauleg na sensia yan relasion. Ti namanman `an ha pakete siha todus ya madiñgu i tanu`. Lastima!

Pot taya` fitme na pisun ekonomia guine mina` presisu na ta adahe haf` guaha ni kumakatsu setbisiun publiku siha pa`gu. Esta poduñg fondota $12 miyon. Mas u menus `nai gi mismu tiempu kanaha` taya` otru chachalaña para ta rikohiye i maliñgu. Kau esta ha hogse hit tiempun ha`ilas? Dios mihu!

Dañu: Hafa na ta sesede militat kumontinua destrosiun tanu` yan tasi guine? Na ti este i dos lugat `nai man-rikohe mantension familia i natibu deste antigu na tiempu? Na ti esta pa`gu ta añgoñgog-hu alimientun tasi gi oriyata? Deste ñgai`an i natibu `nai chumochu bala gi sentadaña? Na para i militat ginen destrosiun guaguan na tanu` yan tasin natibun este siha na petlas!

Gigau: Kase sitienta siha na sakan uttimu huli`e usun gigau. Un` klasen peska `nai mapanag ni peskadot i hanum tasi para uma-espanta i guihan guatu gi gigau. Dispues de makone mapatten ñaihon gi halum peskadot. Kontodu bisinu masuette para fina` sena gi makatdu `sino inaflitun guihan.

Mauleg na patte gi hinanau natibu. Lau dispues todu tinagam gi areglamientun presetbasion yan otru siha areglu. Achog talaya debi umalisensia lau hagas usun man-amku` gi tasi.

Pinadese: Gaige gi repot gaseta na guaha 1,022 na tautau guine mantai gima`. Marikonose lamegai na familia ni man-ginacha` nu este na chinatsaga. Mauleg sa` humalum i ahensian guma` para u ina kabales haf` na tai guine masusede.

Todu klasen dopblada fumafana` familia ni ti muna` siña umapase fanliheñg niha. Deste tai che`chu` i padre de familia `sino malañgu uno gi dos saina yan otru siha sapet gi ha`anen niha. Puede man-masoda`e ayudu gi disiente na atuf para familian niha. Didog na chinatsaga!

Chinatsaga: Puti `an finagcha`e i tautau asuntu ni ti siña ha satban maisa. Pot ihemplo: siña gai offisiu lau taya` sahyan para u falag i moseria. Piot ya humanau i prohimu macho`chu` sin bento`. Dios mihu!

Un` usune kumesuñgun mientras fehman tinayuyot-mu na u guaha maseha dididi` na ayudu ginen un` yo`ase` na kilisyanu. Makat na pinadese lau man-suette hit ni kutturata ina`ayuda!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.