Kutturan Chamoru

Share

Gi lemlem tautau, sige i famaguon mame madiskute hafa kutturan Chamoru. Finenina debi umakomprende haf` kuttura dispues `nai umapula` haf` kutturan niha. Kuttura layeye pot modun linala` tautau.

Gaige gi antigu na komunidat natibu i gualu` yan tasi. Este i dos lugat `nai maprebeniye mantension familia deste tutuhun tautau guine siha na islas. Antes yan dispues de gera `nai manhalum i natibu gi moseria—lugat cho`chu—gi gobietnu yan praibet.

Usun gualu` yan tasi menus na tiempu soluke mabisita gi uttimun semana para umakontinua man-mananum yan inasisten pinegsai. Lau ti matgan i tautau-ta ginen hagas tradision. Esta pa`gu ma-usune tinanum yan pinegsai gi tatten guma` niha yan i lanchu.

Ti umagtus na patte gi linala`ta pot estague` na pisu sumusteni linala` mañainata deste antigu na tiempu. Ti umahñau lokue` na siempre sige ha` matulaika kuttura-ta gi karera.

Siknifikasion: Estague` `nai matutuhun hinisgan haf` sustansian niha kumu man-dueñun este siha na petlas. Sige mona mas ma-aregla disposision futtunan niha. Marepara na siha i petmanente na dueñun petlas iya Marianas.

Tat mas guaguan na fuetsan natibu i direchoña umaregla futtunan i manatatte na famaguon-ta. I natibu kapitan este na asuntu!

Adumididi` u fan mattu guine na eskalera! Kontodu guahu malofanyu` guine na fina` katsada mina hu komprende kareran este na asuntu.

Hu nanañga para umamente i solu sahyan kuttura lau ti sumaunau guine na konbetsasion. Siempre u fattu halum gi pituma `nai debi fotmat na inadiñgan u tinatiye i asuntu.

Namagof: Kontentu siñienteg-hu `nai hu huñgug famaguon-ta mahusga man-ginen manu siha. Señat na maseha ñañgun i asuntu man-preparau umapagaye i onru yan dignun natibu kumu siha i petmanente na tautau isla. Taya` siña umaregla futtunan famaguon-ta ke hita mismu.

Hu agradese i modun respetu `nai madiskute asuntun niha. Man-adagau rason unu yan otru gi hilu` inakomprende maseha difirensiau opiñinon. Grasiosu yan agradesiyun na modun konbetsasion. Dispues `nai mabira siha ya mafaisenyu` kuestion gi `nos kuantus attikulu.

Hu apunta giya siha na taya` mas metgut na kuttura ke liñguahen niha. Gigon unna` suha i liñguahe manmatompu` i famaguon pot timatuñgu` i primera na tinatten niha. Liñguahe satbasion natibu esta i uttimu besis! Taya` otru fitme na sahyan ke liñguahi-mu. Deste ha`anen mafañagumu gaige gi hila`mu!

Liyañg: Ha sedeyu` silensiu gi ha`anihu tumaitai tinige` San Lukas gi Santa Biblia pot lina`la` i Sainata. Guiya i periodista ni umadiñgane manadan man-menhalum haf` masusede gi tiempun Jesukristu. Guiya pumega papa` i matugi` na pasun i Sainata.

Deste tutuhun sumen popble i Sainata. Pot ihemplo, mafañagu gi un` liyañg ga`ga` ya pinega as nanaña (Santa Maria) gi un` establon ya inasiste. Felis hinanauña estake ha komple dose añus ya ha tutuhun mamana`gue` ni tinagu` tataña as Yuus Tata gi templu.

Todu pot todu, ha osge tinagu pairastroña as San Jose mientras gagaige gi kañai mañainaña. Dispues `nai humanau ha tutuhun mamana`gue gi templu. Manadan man-sabiu manhineñgañg ni taduñg kinemprendeña pot tinagu` Yuus Tata. Sige mona, mahusga, makondena, makastiga, yan mapunu` gi kilu`us pot satbasion-ta. Kulan chagu` i asuntu lau pot futtunata na ha mattitgue` i Sainata.

Ta kontinua este na patte gi mamamaila` siha na attikulu. Atetuye umadelanta linala` espirituat pot satbasion-mu mismu! Siempre un` siente tai achaigua na kinententu yan mas trañkilu ha`animu!

Silensiu: Guaha `nai ha gacha`yu` silensiu ha`ani-hu `sino antes de oran deskansog-hu. Estotbu pot gai mensahe ni maput hu pega kalulot-hu kau mauleg pat baba i mamamaila`. Hu appellayu` gi disposision i Saina na u felis haf para u fatoigue hit.

Esta ha upus hit i primet silensiu—si Yutu—i tatatte ti siña hu pula` haf` sustansiaña ni pot dios. Puede ti iran Yuus i mamamaila` tat kumu dañkulu na linau `sino hinalum tasi. Silensiu gi ha`ani-hu makat hu fatañgaye pot tinatitiye ti mauleg na sinisedi yan pinadesi.

Mauleg sa` matai dispues i pagyu as Wutip pot huli`e gi señgsoñg siha na megai trabiha sige ma-aregla tatte mayamag gima` niha. Makat na finapus para i familia. Debi u guaha aseguridat gi gima` familia piot gi dispues de minachum atdau.

Tufai: Lokue`, guaha `nai umemahalañg-yu` kanta siha ni sessu `in kanta yan mañeluhu antes. Hu chule` pa`gu dandan-hu ukulele `sino gitala ya hu rasgueo (strum). Deste kantan antes yan otru siha ineyag-hu sige pa`gu de hu usune maseha guaha `nai mesgu` lago`hu.

Dandan naturat giya guahu. Estague` na talentu numa`e-yu` kampu mangana maseha dididi` para bai ayuda mañainahu gi bandan mantension familia. Apmam de ha katsuyu` este na patte gi ha`anihu deste ke estudiante-yu` gi kase nuebe gradu gi high school.

Entalu gitala yan tambut `nai sessu teñga dumandan-yu` antes. Mauleg na ayudu gi mantension petsonat yan familia gi tiempun ha`ilas.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.