Tradision respetu
Mabisita monumentun man-matai giya Magpi` ni Japones siha gi mapus na semana. Sattun na tinayuyot pot pas para enteru elmundu.
Patte gi kutturan niha i respetu gi man-mofona piot i sumakrifisia ha`anen niha pot futtunan i manatatte.
Gaige lokue` este na bittu gi tradision natibu. Dumaña` i kuttura yan tradision relihion Katolisismu ni muna fitme mas tradision respetu.
Ta bisisita naftan man-guinaiya-ta gi gupot Ha`anen Mañantus (All Saints Day gi Nobiembre dia Unu). I naftan muna` fan daña` todu gi un` lugat gi hilu` tinayuyot, sattun na respetu yan inagofli`e.
Namagof i oppan na sensian respetu gi famaguon-ta siha. Appenas tali`e che`chu` pitbetserias gi señgsuñg siha. Mauleg na kreansa pinegan i mañaina gi famaguon niha.
Man-ñgiñge`: Tafana`gue famaguonta impottansian man-ñgiñge`. Tumekun konrespetu gi man-amko` niha. Dispues ta echa siha motmut bendision felis. Un` kustumbreta ni muna` fitme mas sensian respetu gi famaguonta.
Siha mismu kumatga este na kustumbre ya mana oppan gi famaguon niha. Este na pisu mina` mirespetu patgon natibu maseha manu `nai gaige. Ha tuñgu` haf` mauleg na che`chu` echu patgon. Puede ta kontinua haf` mina` likidu famaguonta deste antes.
Espiritu: Huli`e fuetsan espiritu ni makat machanda. Inipus minetgotña para fuetsan tautau. Poresu na dañkulu respetuhu nu siha maseha espiritu.
I lini`e`hu tihoñgiyun. Haf` taimanu para u panko` kuattru redan jeep lau taya` tautau gi oriya? Sige halu`ñugue` kada reda, unu ni unu. Dos ham pumadesi este gi un` tatalo` pueñge. Bes enkuando in` seda` na i offisina mahatsa gi hilu` naftan dañkulu `nai man-mahafot manadan tautau dispues de gera guine.
Hu chage umebinadu gi todu hogsu` guine katan esta San Juan. Tatnai ma-estaneyu` gi todu finatoghu. Magahet na tatnai fatta ginagau dispensu.
Espiritun kantun tasi fotte `an un` disatentuye. Siña humanau hau para iya hamyu. Gi lapupueñge siempre `nai un` siente haf` finuegu hau. `An putin estomagu pues kase kuattru dias na tiempu un` nesessita yan metgot na suruhanu.
Diskalentau: Guaha siha na lugat, gi finu` mañainata, trabiha ti mana fañgilisyayanu. Debi un` adahe hau ya un` fangagau dispensu `an para un` hatme lugat kau para un` peskan ayuyu `sino haf` otru presisu.
Ginagau dispensu umasegura na timana` abag `sino ma-estane hau gi kareramu. Lugat i man-mofona na guelu yan guela mina` debi u guaha respetu. Muñga machansa sa` kikidi para un` fangagau petdon.
Diberas: `Nai hu tamtam asuntun familia siha gi señgsuñg sumen makat na kontrariu piot pot tagpapa` suetdu. Kase hihot gi 15-mit na empleau man-mamatmus gi suetdun mafanana`an “poverty income” na eskalera.
Este na suetdu ensegidas de ha apase familia kobransan guma` yan kareta gi bañku tai sepbla para otru siha nesessidat. Estague` mamakatña i presente na suetdun empleau siha. Tai kampu i familia kumalamten.
Gi mismu tiempu i satbasion gaige gi homlu` na ekonomian tanu`. Guaha planun hegsu` I Deni` guine na patte? Haf` ennau na planu siha? Siña in` eduka i publiku ni planun miyu siha?
Ta diseseha felis na hinanau pot tautau-ta siha ni megai numesessita ayudu gi bandan fuetsan monedan familia. Mampus baratu i suetdu para i kumahulu` gastun nesessidat siha. Estague` mamakatña i ha fafana` i familia siha diariu. Gai atburotu i asuntu ya mauleg in` fan ega`ga` haf` planun miyu immidiatmenti.
Makat para i familia i tinahuñg moneda para nesessidat famaguon niha ni man-eskuekuela. Diariu debi umaprebeniye kada unu nesessidat eskuela deste lepblu, magagu, sapatus yan otru siha presisu na attikulu. Gi pa`gu na biahe memegaiña ti muna` siña man-presisu siha na mantension famaguon niha.
Chatagmag: Un` katen gayu diaru huhuñgug gi bisinu ni umesgaihon halum finattun chatagmag. Guiya hu nanañga antes de bai falag i baranda `an pa`gu manana si Yuus.
I guinaifen freskun mañglu gi hagun troñku siha dumeskatga mensahen i señgsuñg. Tutuhun ha`ane guine giya paraisu. Adumididi` sige bumuruka i señgsuñg `nai sige i tautau man-hanau para i che`chu` niha.
Mauleg na tiempu hu huñgug ayu na katen gayu. Un` dia mamatkilu. Esta ti hohoñga. Hu konsidedera kau ma-apprubecha pat mabende gi otru. Mañge` na katen gayu gi tutuhun ha`ane.
Dinaña`: Gi uttimun siñkuenta siha na sakan kahulu` guinifen dinaña` yan Guam. Hu ekuñgug haf` sessu i motibu na kahulu` este na dinseha guine. Kau sinsiyu dinisehan dinaña` dos Chamorro? Haf` na ti oppan este gi señgsuñg siha gi todu islas?
Dispues umanog i primera moribu: $1 gi ora na suetdu giya Guam. Marianas ennau i $.16 sientimus gi ora gi papa` i Trust Territory Government. Inipus baratu para nesessidat familia siha.
Estague` mina` imperau sankatan na Marianas lau dispues mabota ni tautau Guam na muñga siha ni haf` taguiguife. Magpu` todu diniskuten dinaña`.