Disnisplantan Familia
`Nai ma-amut i familia ni guma` niha ensegidas dinisplanta gi un` te`ug na pinadesi. I satbasion gaige solu gi familia.
Mina` ta komprendi pot ta tuñgu` pinadesin tautau piot ayu i man-ginacha` probleman moneda. Dispues ta komprendi impottansian inetnun familia diariu.
Sumuha i familia ginen pisun guma` `nai gaige i fitme yan suanu na disposision siha. Estague` i primera chinatsaga.
Haf` tinateña este na chinatsaga? Kau diskuidu pat pot tinahuñg fuetsan monedan familia? Yangin pot suetdu, kau guaha gi halum i dos asagua pumara macho`chu`? Haf` i motibu?
Pettinenti na kuestion siha pot para tali`e haf` sessu sumasapet i natibu gi modenu na kinalamten guine. Seguruyu` na ti pot cho`chu`. Gai kalulot mas i asuntu ke haf` gaige gi supin tasi.
Puntu: Areglun familia gaige tinituhoña gi halum sagradu na guma` familia. Sin este siempre matompu` gi kareran niha.
Silensiu: Hu ekuñgug ñaihon man-malag manu i kandidatu siha pot inipus silensiu i tanu`. Namanman pot kulan guaha un` dañkulun bela gi señgsuñg siha. Haf` mohon pinadesin niniha na man-mamat kilu?
Ansianu-yu` kumetuñgu` haf` guaha gi papa` mañgas chininan niha. Haf` na asuntu in` li`e mas tagfena gi tautau-ta? Siña in` gachuñge ham gi fina` homlu` na konbetsasion?
Ti pot hafa lau mahalañg-yu` umekuñgug pot “kanamia” (ekonomia) ni sessu mafa` fagas pachot niha. Hu konsidedera kau guaha `nai machule` “basic economics” (101) na mampus manlagse` kulan professot?
Lau gigon un` fuegu dichu kuestion pot ekonomia repara sa` todu umaka` hila` niha yan man-mamatkilu. Kustumbren chanseru gi ti fafayin niha.
MV Luta: Namagof i pinetsigen Attorney General gi $400,000 ni mana`e kompanian MV Luta. Ha tutuhun dumimanda dokumentu siha haf` guaha na disposision gi este na salape` publiku.
Deste ñgai`an masedi un` kompania umayau fondun publiku ginen i gobietnu? Gai dadalag este ya todu asuntu ni kumilulug huyuñg gi agapa` debi u talag halum gi akague! Kumbalache!
Programa: Guaha siha programan federat mahahanan para u fan ma-utut fondun niha. Unu i Medicaid ni kumukubre mamopble siha gi gastun hospitat. Makat na obligasion `an para siha i man-namase` para u kubre este na gastu.
I rason na sessu mahanan este yan fondun social security pot man-amku` rumesisibe ya taya` tumatachu para u fan dinifende nesessidat niha. Siempre tali`e haf` para uttimoña este dispues de eleksion pa`gu na Nobiembre gi enteru iya America. Presisu na u madefendi este na programa antes de uma-utut enteramienti.
Guma`: `Nai echu tautau i prohimu ha intensiona umasagua. I primet asuntu ha rikonose manu `nai para u liheñg yan i asaguaña dispues de fandañgo.
Kutturan natibu i debi un` gai gima` antes de un` establesi familia-mu mismu. Maseha gaige este gi kustumbre megai na tinituhun umatrebi siha atkilon, mahatsan dikiki` na fina` kuattu gi gima` mañainan niha. Adumididi` sige ma-espiha taimanu `nai para u independeti kumu nuebu na familia.
Huñgan guaha programan guma` `sino bañku `nai siña umayau i dos umasagua para umakahat gima` niha. I dañkulu na dibina kau nahuñg suetdun niha kontra i maplaneneha para uma-ayau na kantida? I tetehnan `nai sige i dos mona gi linala` niha.
Gi hinassog-hu trabiha megai gi tautau-ta ti lumañgag man-ayau salape` gi bañku para guma` familia. Estague` `nai tumalag halum gi ta elihe siha na señores yan señoras haf` na planu guaha para u fan ma-ayuda este na mañeluta humatsa i primet na guma` familia. Guaha mohon amtau na programa in` otganisa pot este na asuntu?
Chatsaga: Maseha i tautau-ta ma-ususuni obligasion familia, klaru na megai man-mamatmus gi sisonyan te`ug na chinatsaga.
I tagpapa` suetdu na pisu `nai libianu un` taitai manu na eskaleran kualidat lina`la` `nai mangaige. Maseha mafatkiluye i mattiru makat na kontrariu diariu. Mauleg sa` ni unu sumeha fumachuchu`e apas obligasion siha.
`Nos kuantos man-figu` na dibin obligasion mafafana` i familia kada mes: neñkanu`, kandet, guma`, kareta yan hospitat. Unu ya ma-apase mapega i tetehnan esta i otru pagamientu. Ni este na sakrifisiu trabiha makat para i familia.
Ira: Tres ira sumapet `nos kuantus nasion gi enteru elmundu: kimason, pagyu yan dilubiu. Iya California mit pot mit hektarias kimason na halum tanu`.
Japon yan nasion giya Asia pinalo`pu kantidan uchan. Kontodu tanu` gi fina` hogsu` mansulun ya ha tampe papa` enteru soñgsuñg `nai megai man-matai.
Lokue`, pa`gu hulili`e pagyu ha hatme estadu giya America (North Carolina yan Georgia). Mauleg na destrosiu ha fuegu gi todu dos bandan tasi. Guaha kase dos miyon na tautau dumiñgu i dos estadu `nai sige guatu i pagyu.
Guine giya Marianas kabales kinumplen misteriun numeru tres: Pagyun Pongsona fumuegu Guam, Soudelor pumanas Saipan yan Mangkhut ha yalaka` Luta. Dañkulu na destrosiu gi todu tres islas. Puede mansoplu hit ginen haf` na linau pot kulan sessu entalu` Indonesia yan Japon.