Inespian Mañainaña

Share

Dispues de 22 años, humanau un` patgon palao`an tatte China `nai mafañagu-gue` para u espiha mañainaña. Dimalas ayu na kareraña pot tiha soda` i ha espipiha.

Masuponi na i mañaina ti sumedi inali`e pot man-mamahlau sa` mapega i patgon gi gima` man-adapta desde ke mafañagu.

Ha soda` i prohima ayu na lugat `nai mapega-gue` pot sais mesis antes de u fattu i nuebu na mañainaña ginen California. Sige tuhu` lago`ña pot sin ayudun ayu na lugat tat seguru na u felis ma-adaptaña.

Magradua esta kumu infetmera lau para u petsige mas estudiuña. Malagu` man-ayuda maseha manu na tanu` `nai sumetbi tiniñgo`ña. Gi tinige`ña lepblu taya` dinisehaña i puede un` dia antes de u achigu` u ali`e yan si nanaña. Kuatdiba i prohima korasoña gi ha`aniña. Un` makat na pinadesi.

Kuttura: Bes enkuando mañguentus hit pot kutturan natibu. I sentru puntu pot sinistenin kuttura-ta. Agradesiyun pot sessu, gi finu` i kuentus, ta rikonose “chalan iya hami”.

Kuttura pot modun linala` kada grupun tautau. Ha inklusu relihion, neñaknu`, trahe, kanta, baila, che`chu attista, linala` fangualu`an yan tasi. Matulalaika gi karera lau mauleg ta respeta man-ma`ug na pattte gi kuttura-ta.

Sige machalegua` i asuntu. Dispues mamenti na `an maliñgu i kuttura pues kontodu hita ni natibu man-maliñgu. Gueku na espantu!

Mientras hu huhuñgug usun finu` Chamorro gi halum tautau-ta kontentuyu` na metgut pisun kuttura guine siha na petlas. Kuantu na nasion chumage kumefunas kuttura-ta desde mas ke 400 años antes. Ni unu felis!

Kontinua umadiñgane famaguon miyu gi hila` nanan niha. Piot ya siña in` fana`gue man-mañgge` gi finu` niha, mas asegurau na fitme sinistenin kuttura para anaku` na tiempu. Liñguahi-ta i solu sahyan kuttura yan tradision natibu.

Mauleg un` dia ta dokumentu haf` kutturan natibu. Relihion Katoliku i pisun kuttura ni muna` fitme mas sibilisau na modun linala` guine dispues de finattun Españot. Adumididi` man-eyag i natibu hafa justisiau na disposision siha para i linahyan. Mas ha simientu kutturan natibu haf` che`chu` echu tautau.

Sinimai: Dispues sessu malumus i asuntu gi halum tarun palabran “prisetbasion”. Hafa takeke prisetba? Na ti kuttura diariu na eksisiu? Pues kase i dichu palabra “petpetuasion”, haf’ mohon? I palabra ha siknififika tai finagpu`. Ileghu na estague` malago`ta pot kuttura-ta ma`ug gi linala` natibu!

Lokue`, haf` na para un` diskukuti kutturan Chamorro gi finu` Eñglis? Yangin desde tutuhun un` chanda i dichu sahyan kuttura, pues haf` inañgai-mu ume`esuetti gueku na esplikasion? Kulan i Chamorro i Amerikanu ni mafanana`gue tatte ni hila` nanaña. Dios mihu na che`chu atlibes!

Dañosu: Gi 1974 sumaunau-yu` gi rinikonosen tautau Rongelap yan Utirik giya Marshalls ni Atomic Energy Commission. Man-mariseta haf` estau hinemlu` niha pot dinanche i dos lugat potbus radiation `nai manapagpag atomic bomb giya Bikini.

Todu i mandinanche man-matai kanset thyroid (un` dikiki` na kosas gi menan guetguerumu) pot fotte na binenu. I man-lahoben lokue` man-nina`ye chenot kanset inyun niha thyroid mina` man-mariseseta kada sakan.

Puti na pinadesen hinemlu` ni ti inespihan niha soluke aksidente binira i regulat na direksion mañglu ya i tanu` niha `nai poduñg i petbus radiation. `Nai hu diñgu i dos tanu` `nai mattu i mas triste na sentimentu giya guahu. Taya` i los probes siña machogue fuera ke u manañga finatai niha dispues de man-inadite kanset agaga`. Ha estotba konsensiag-hu este na asuntu i manmafa` ihemplu pot binenun potbus radiation. Si Yuus u fan binendise!

Man-hame: Gi todu dos islas hu gachuñge los probes un` pueñge gi naftan familian niha ni manpininu` binenun potbus radiation ginen i atomic bomb.

`Nos kuantus pumadedesi kanset agaga` ni mana` fan hanau para Hawaii para u fan mariseta. Matuñgu` haf` mafafana`. Mafatkiluye pot mampus chagu` hospitat iya Majuro yan Honolulu. Mas mañgontentu gi fihun familian niha. Maletki riseta pot chinatsaga.

Matachuñgyu` gi kantun unai sige manhassu haf` siña bai ayuda i los probes. Diberas isau i Amerikanu ni ayu na bidaña i hafa` basula linala` ayu siha na tautau. Taya mas siña ha chogue ke para u rikonose kada sakan haye man-nina`ye yan kuantu mas man-inaditi. Dios mihu!

Hu komprende na todus hit para tafan matai lau yangin para un` dimalas pot che`chu` Amerikanu umestudia fuetsan binenun atomic bomb haf` na ti tautauña gi un` estadu `nai machogue ayu na eksperimentu?

Esta mauleg para uttimun linala` niha para umanañga puti yan sumen chatsaga na pinadesi ginen potbus radiation ni ginen atomic bomb? Kau mediu ga`ga` i tautau isla na mahasñgun mafa` cha`kan eksperimentu (Guinea Pig)?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.