Rinipasan asuntu
Guaha `nai mauleg ta suhaye hinanau ha`ane pot presisu na deskansu. Lau mientras hu sasañgan este tai minagtus attension-hu gi asuntun linahyan siha. Maila` ta ina i sigiente:
Namanman i masusede gi alacha `nai ha hatsa sueddun niha i man-ma`gas 80 pot sientu. Kada unu mana`e $31,600 gi un` sakudida.n I sueddun niha pa`gu ennau i $70-mit pesus gi sakan.
Haf` taimanu na in` ipus i 14-mit na empleau ni gumagana sueddun popble (poverty income level and below)? Magahet na todu este man-bachet miyu `nai mattu gi inna potput i betsan miyu finenina?
Repotkat: Manman hula` hamyu para in` protehe publiku gi dichu asuntoña. `In titaye este na patte gi obligasion miyu pat masge` pot manunog na bintaha para hamyu? Atan giya hagu mismu haf` monon kattan ripotkat miyu ginen i publiku?
Publikamente, fagas pachot tautau tres palabras: Ochenta Pot Sientu! Guiya este i subidan suetdun miyu `nai in` ipus i 14-mit-mas na empleau ni in` luñu` gi sisonyan sueddun popble. In` hatsa suetdun miyu $31,600 gi un` sigidu mientras i empleau man-ñgaha` gi halum chinatsagan niha.
I hatsadan sueddu hamyu mismu plumanta sasalaguan miyu. Mauleg tali`e taimanu para in` defende i maladisision miyu!
Relasion: I tano`ta dikiki, tai mina, taya ta produduse para katsun ekonomia fuera de haf` nina` halum inbetsionistas (investors) desde uttimun sisienta siha na sakan.
Guihe na tiempu i Japones ha introduse guine industrian turista. Mapega papa` miyon pot miyon na salape` para mahatsan hotels siha. Gi papa` payun este na industria mafañagu mas cho`chu` yan kinalamten ekonomia gi enteru iya Marianas.
Dispues pinilota na manmañoda hit mas fitme na grupun inbetsionista gi Chinu. Sin ditension, ta gastaye otguyu i Japones. Ti manman ha huchum i Japan Airlines ya ha bende Hotel Nikko yan otru siha bisnis niha guine ya man-hanau. Makilili` huyuñg mas ke $7 Biyon pesus na kopble ni hagas manaliliku` gi ekonomia-ta.
Uttimoña ta `eñgulu` chagu` i kahan Marianas pot mampos apenas fondu na kontodu sientimus ti siña mañgilulog huyuñg. Esta ti ridondun sientimus, kuatdrau! Dios mihu!
Pot taya` guinaha-ta, mauleg ta adahe haf` gaige guine pa`gu mientras ta estudiadiaye haf` otru para ta adelanta pot fondu yan cho`chu` para i tautau-ta siha. Estague i suanu na chalan para ta adelanta homlu` kinalam todu.
Otguyu: I man-mafatttu lokue` na inbetsionista dos patte ma-a`atan: satbasion niha yan kontribusion gi komunidat-ta. Mauleg na tinituhun poresu na hita lokue` tana` bali i amestan dinaña` kumu unu.
Ti bali para ta gastaye otguyu. Siha i mangai kepble. Pasensiaye sa` `nai mauleg kinalamteña kontodu hagu man-miresi! Gi karera siempre u fañgone` tautau-ta kumu empleau. Esta guaha manera `nai para u kubre nesessidat familiaña i prohimu.
Mientras tantus, man-apase aduana (tax) ni humanau guatu gi setbisiun publiku para i tautau-ta. Otru bintaha para i tautau tanu`. Fitme na kompañeru (gachoñg-ta) gi todu para uma-adelantan iya Marianas.
•••
Tradision: I kinalamten hagas tradision tanu` gi todu atmos banda—gualu` yan peska—kada kahulu`, tumunog, kulan siso` amaka. Lau libianu ma-adelanta para komplimentu gi industrian turista. Lastima sa` ya mohon ma-assiste libianu mas adelantau kinalamten niha `nai mas lokue` fitme pisun ekonomia-ta.
•••
I hinalum casino ma`lag na litratu mafatta pot fondu yan cho`chu`. Lau haf` ya kulan ti kumeke fonhayan i primet hotel ni mahahatsa ni Best Sunhine giya Garapan? Guaha finatsu gi bandan kopble na silensiu i lugat? Hu huñgog lokue` mansañgan na buente esta bendidu i lugat mina` katma halum i señgsoñg.
Ginagagau este na pinadese siha seriosu na konsiderasion kau para ta kontinua modun diskuidu kontra ha`anen i linahyan.
Bisiun Amku`: Umafaisen dos amigu haf` bisiun amku`? Ilegña i unu, “`An un` kikilili` degamu sin un` usa”. Ilegña i amiguña, “Chage ayu i ti un` tuñgu` para manu hau dispues de primet pusuelun kafe”. Hmmm! Ya ayu i un` espipiha i kemun halum guma? Siempre tafan mattu guine na estau. Dios mihu!
•••
Bisita: `Nai gumupu un` paluman pale` halum gi baranda ilegña hagahu na guaha para u fan bisita. Magahet, mattu dispues un` sainan mame ni apmam ti in` li`e.
`Nai kukuracha gumupu, ilegña mamamaila` i ichan. Magahet. Pa`gu `an apache` betde pues suette. `An otru kulot pues ti sen mauleg na señat.
Pa`gu ayu i finu` man-amku` “mana`e” haye gi familia espesiat na bittu makat ta chanda. Un` che`luhu achog kantun tasi mañgone` siempre ayuyu. Halum tanu` ha` ayu na ga`ga` `nai husosoda` `an pumeskayu`. Huñgan, guaha mana`e nina` siñaña sola mismu.