Espiritun Tradision

Share

Deste tutuhon tautau guine siha na islas, i antigu na mañaina-ta mapetsige usun tanu` para mantension familia. Tinanom `agun haya, golai, gulusina, yan pinegsai ma-usune deste antigu na komunidat Chamorro.

Saibog choda, sune, kamute, dagu yan nika plantau gi lamasan sena. Inakompañia totchen pinegsai ga`ga` `sino fina` suette ginen peska halom tanu` yan tasi. Gi todu kinalamten pot mantension familia, kontodu peskan mas ke kiñientos miyas huyuñg gi oriyan tasin Marianas gi boten sakman.

Gi finatton Españot, dañkulu na tinilaika manmasusede `nai kumilisyanu i natibu. Ginen este na pisu `nai malulog mas fitme na kinemprende haf` mauleg, antau yan justisiau siha na disision yan disposision para i linahyan.

Apmam i antigu na mañaina-ta masuñgun aminasun man-mapunu`, minamahlau yan makeyute` sustansiaña lau ni unabes `nai ha abandona kutturaña yan tradisioña. Adumididi` ha reskatague` pot i futturon i manatatte. Mañasaunau hit kumu presente na hinerasion ginen sakrifisiun niha.

Gi halom mattirun dinimandan modetnu na modun linala`, kada ratu ha batsala hit kurenten tinilaika siha. Lau kumu un` yute` ya un` fondu añklan-mu tradision natibu, makat lumaiya haf` sustansiamu kumu patgon O`Perlas iya Pasifiku. Estague` galaide` espiritun tradision. Manteni fitme!

Asuntun Familia

`Nai mahatsa insurans (insurance) hinemlu`, guaha siha gi man-ritirau man-linachai pagamientun niha. Ha bira siha tatte ya ha lagnos siha pot para u guaha dididi` para katsun familia.

Dos masusede: Finenina i ma-utut 25 pot sientu gi pagamientu, tinatitiye ni kahulu` apas insurance hinemlu` 40 pot sientu. Uttimoña, 65 pot sientu menus fuetsan monedan familia. Tat ti binatsala halom gi aplacha` na fache` te`ug na chinatsaga.

`An tana daña` yan pipinu` na apas kandet, mas umatlibes i monedan familia papa` gi miserapble na estau. Man-a`atan hit kau guaha chachalaña i mattirun nuebu siha na subrida kontodu presiun neñkanu` lau kansadu i plaset ayudu.

Mampos chatsaga hinanau familia na tiempu. Guaha siha mas man-didog na pinadese piot gi ayu na membron man-ritirau i man-gaige gi mas tatpapa` pagamienton niha kada 15 dias. Makat na mattiru!

Kustrafas Diskuidu

Sige eskusun kadu` na inadiñgan seriosu na asuntun linahyan. `An un` ekuñgog konbetsasion niha, gueku. Lau, sige mapustura siha kadu` sumen impottante asuntun niha. Gueku? Maletke prefektu asuntu ya sige ma-atisa otru siha man-tai sustansia na asuntu.

`An pot guaguan kandet, tanchu` i CUC.

Pot ma-utut 25 pot sientu gi sueddon man-ritirau, matanchu lagu i administrasion.

Kumahulu` health insurance, ma-apunta offisinan Kilili`.

Gi para kumahulu` fektus, mapega kanai niha gi halom betsan san-mena.

Man-ginacha` induktu sa` todu ayu siha na kustrafas i hagas masablasus i publiku ni unu gaige gi halom kostat. Manhanau lokue` i kustrafas man-bakasion ya ni unu tumuñgu ñgai`an siha mage. Uttimoña todu mankesnudu ya sige kasas talañga pa`gu.

Man-ñahlalañg

Este i finu` Iñgles yan Chamorro guaha `nai esta na`chaleg `an matranslada palabra pot palabra. Gigon un` letke haf` sustansiaña, ensegidas humanau halom hau gi lugat chaleg.

Pot ihemplo, pula` fan:

“Pulan i neni”. Moon the baby.

“Onse i guaka”. Eleven the cow.

“Loglug haga`”. Boiling blood.

“Buchibuchi”. Bubble. A pastry product known as turnover. Haf’ mohon na ti “Bira hau?”

“Sen matai”. Literal translation–very dead. Siña sen-matai i matai?

Estague` `nai a`anog i pineblen liñguahita i mafanana’an “verb” `sino palabran man-deskribe. Appenas palabrata ni siña parehu sustansian niha yan un` palabra gi finu` Iñglis.

Pot chaleg: Mattu un` offisiat Navy antes para u fan inspeksion homestead. Mientras mananañgga i tatan guma`, estaba un` neni `nai ilegña i prohimu, “Nice baby!” Umesalau i palao`an hulu`, “Jose, chadeg sa` esta ha sasañgan este i chinigethu”. A` Saina!

* * *

Sige i amku` ha pasensiaye amuña para u faisen ni pakiña M-1. `Nai esta para ritiradan chochu`, ha atrebi fumaisen, “Hey, Joe, how you like chengee` one pukpak and one be`?” Ai na grasia para matulaikan un` pake yan tatneru.
n n n

Makone` un` prohimu pot bulacheria. `Nai mattu gi polisia, finaisen ni sarentu haf` gimemenña. Ha oppe na “Budweiser”. Tiha tuñgu` i sarentu dumiletra Budweiser pues ha radio un` patrot para u fan espiha ni tai sinahguan na latan setbesa.

Matman i patrot ya mamaisen para hafague` i sarentu ni tai sinahguan na latan Budweiser. Sinablasus tatte: “Esta hu tatagu` hau latan setbesa. Chule` mage de hemunos hau haf` para bai` chogue”. Debi u fan osge `sino matugan rayaña. Dios mihu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.