Rebaha Kinano`mu

Share

Lamegai gi tautau-ta man-nina`ye chenot daibites. Pot mas ke dies años hu akanteha hafa fumañagu este na chenot gi sistema-ta.

Gaige i problema gi inipus na kantidan neñkanu` takakanu` kada sentada. Ginen este ta utut regulat na fuñgsion estomagu-ta. `Los uttimu ni asukat gi neñkano`ta ti hana` mamtu`. Trosu na asukat humatme dispues haga`ta. `Nai mampos bula ha tutuhun chenot daibites.

I kareran este na chenot megaiña besis `nai ta diskuida hit. Umafagcha` yan maribahan finattun haga` gi tat patte kumu adeñg-ta gi inamko`ta. Poresu na `an iridau i adeñg-ta mas seriosu i chenot `nai makat maguñg. `An daibites hit debi uma-utut pot no u imbeninau i haga` ni mafattu gi titanos-ta.

I reñihion kumula dispues i haga` para u lagnos i binenu siha. `Nai tantu malofan i ti man-mamtu` siha na asukat, inaminasa fuñgsioña estake tai bali. Siempre umakula dispues haga`mu ni makina (daialasis) tres dias kada semana kuattru oras kada biahe. Makat malagnos todu binenu gi este na eksisiu solu i naturat na reñihion.

Inipus na kantida ta gulususune na neñkanu`. Dispues tana` tinatiye manadan asiga, asukat yan mantika. Haf` `ste na preparasion fandañgo! Hinemlu` miyu gaige gi dos patman kanai miyu. Tutuhun umutut i kantidan neñkanu` ni in` kakanu` kada sentada. I neñkanu` para alimienton tatautau-ta. ***

Un` lahen mame mauleg gi sentada. Esta na`malagu` `an duru ha sumuke-gue`. Siñku años dispues kontodu mamokat gai chinatsaga. Dispues, ma-opera bayogun timoña pot gastadu todu ginen inipus minakatña. Namase` i prohimu pot makat kalamten ya debi u katasugue` `an para u famokat entre bastun yan otru attifisiu. Lastima!

Asukat: Ayu tapopo`lu asukat i tafafahan gi tenda gi siñku libra na botsiyu. Teñga tananaye gimenta kafe, finatinas pastre yan otru siha neñkanu`. Lau asukat gaige gi hinegsa` ni diariu takanu`, pan yan fina` pastre, sune, kamute, choda, mendioka, nika yan dagu.

I asukat hinegsa` mas chadeg madirite gi estomagu-ta. Poresu na un` ratutu ha` muna` yomug! I `aggun natibu masdispasiu machalapun asukatña yan lokue` mas alimientosu ke hinegsa`. Estague i difirensia gi klasen asukat. Mas megai asukat gi fina` kande yan gimen soft drinks. Añgoghu na gigon un` offisiona soft drinks pues chadegña umaridondu tiyanmu ke para un` gotde sinturonmu. ***

Todu klase hu kakanu` na tiempu gi hilu` menus ke regulat na kantida ni hu pepega gi pachothu. Estague bintahaña ma-utut mas i kantida gi sentadan diariu. Tatnai chathinassuyu` desde ke hu eksisia diariu menus ke regulat na neñkanu` gi sentadahu. Hu yute` petmanente maneska. Mas ke lamita gi usun asukat hu utut sin ditension.

Titanus: Pot rason na i asukat solu siña humalum gi titanos tautau na hu tutuhun ha`anihu gi primet na pusuelon kafe ni mana`ye un` kichalan asukat (hilu` kichalan dikiki`).

Appruebau yan mauleg na tinituhun para man-daibites gi finattun ha`ane. Gigon hinatme titanosmu asukat libre hau man-aligau amotsa-mu.

Hahassu na duranten maigo`mu maliñgu asukat tatautau-mu. Poresu na debi un` tutuhun gi primet pusuelun kafe ni mana` mames. Kumu ti un` gimen siempre un` padese man-laulau. Señat na taya` asukat gi tatauatu-mu.

`Nai un` adapta menos ke medianu na kantidan boka ni makompatte sais biahe gi ha`ane, un` sedi estomagumu kalamten mauleg gi mamulinun neñkanu`. Un` tutuhun muna` tunog lokue` libramu gi mismu tiempu.

Gi halum sais mesis tumunog libra-hu ginen 236 libra papa` gi 140. Mas ñahlalañg yan homlu` siñienteg-hu. Ginen este na modun boka libre hau kumanu` maseha hafa malago`mu. Gi hilu este kontodu bacon yan dididi` mantikan katnen babue yan guaka siña un` kanu` sin un` chathinassu.

Un` hoñgge na dibi i tatautaumu u usa mantika para u lagnos i otru mantika? Dispues todu fina` otru klasen asukat fuera de regulat, suhaye. Mas problema usun “sugar free” na fina` mames ke regulat na asukat.

Prohimu-mu: Yine`ase` yan respetu giya hagu mismu nina`e hau kampu rumespeta i otru sin ditension. Parehu hamyu umali`e mata gi katkuet pinetsige. I amesta yan inagoli`e mas masimientu.

Gi karera guaha na i mas ti un` añgoghu mattu yan ayuduña gi didog na oran chinatsaga-mu. Un` biahe ni monayu` ni tatte. Sigeyu` manayuyot yine`ase` gi Saina pot makat asuntog-hu. Gi lapupueñge ha bisitayu` un` cheluhu finattun para unana`lu hagas inayauña giya guahu.

Man-na`eyu` mit grasias gi Saina pot hahuñgog finaisen-hu. Bali hineñgge giya guiya pot ginen guiya mismu todu i ta benefifisia diariu gi ha`anita. Tatnai ha diñgu hit kau katma pat mattiempu. Gaige todu i tiempu i geftau na kanaiña para haye umoguñge-gue`. Ti deskribiyun guinaiyaña nu hita.

Da Boysis: Hu e`ekuñgog ñaihon haye gi presente na membron lehislatura para u fan malagu na sakan. Kulan este i katma antes de fotten pagyu.

Hu a`atan na lamegai man-binatsala huyuñg ni risaken napun binibun publiku. Kada unu debi u satban maisague haf` et dichu checho`ña gi bandan ayudun monedan familia. Yangin guaha para in` sañgan pues na la-agañg!

Ni taimanu na atlibes-mu ni pahinan papet taya` makomple guine na patte. Poresu na lamegai siempre kulan man-udu na biahe gi pastahen publiku. `An guaha umatrebigue` bumatbaruye i asuntu, chatmiyu fan malelefa ti kaduduku i publiku. I tautau maseha man-silensiu matuñgu asuntun niha punta pot punta.

Makat na asuntu `nai ti un` fatachuñge pot para un` estudiaye yan komprende hafa magahet i sentru na pinadesen familia guine. Gaige gi tai sinine na moneda! Lau in` hatsa suetdun miyu 80 pot sientu? Haf` taimanu na in` ipus enteru i empleau siha guine na asuntu? Kau hamyu ha` man-tautau?

Mañgge sensian miyu para in ayuda 14-mit na empleau ni hagas masuñgun suetdun tanores pot mas ke 20 años na tiempu? Na ti man-tautau lokue` ni pumadedese mahatsan manpresisu siha na fektas, apas kandet, apas hospitat, yan gaselina?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.