Kantan Pot ‘Tano`ta’
Guaha un` sunidu giya Hawaii ni makakanta gi todu okasion. Hu akanteha pot para bai` kesoda` haf` sustansiaña. Era, pot “tano`ta”.
Haf` na ilegña “tano`ta” ya ti “tautau-ta?” I petlas i pisun tinituhun yan finagpu` tautau. Gaige este gi Santa Biblia na i tautau ginen i edda` ya odda` uttimoña `nai ma-despone. Todu manla`la` desde antigu na tiempu gi inai petlas lau i edda` `nai man-deskansa.
I mismu sunidu hana`e gloria i Saina pot ma`ug na rekueddu yan bendision. Mettun yan sattun kinemprenden niha haf` petlas tautau isla ni mattu ginen hilu`.
Esplikasion patte ilegña, “Inai petlas `nai mafañagu-yu`, gloria para i Saina pot este na rikesa, i famaguon u renisibe achon tradision, fresku yan suabe na guinaifen mañglu gi papa` ma`lag mapagahes iya paraisu”.
I usun tanu` gi todu isla parehu. I sensian geftau inana`e sumen fitme na pogse` tautau isla. Estague` muna` ma`ug tautau isla maseha manu na tanu` gi halum iya Pasifiku. Huli`e sensian inana`e gi todu nasion isla `nai hu represesenta Marianas gi South Pacific Community. Parehu!
Kuatdrante: Kinemprendeg-hu kustumbren tanu` i para ta satba asuntun familia gi halum guma`. Taya` presisu na para ta fatta aplacha`ta publikamente.
Mas este na kustumbre mauleg mapraktika gi man-sentidu siha na asuntu piot relihion. Na ti tinago i Saina para tafan man-asi`i?
Ti listuyu` mañgondena ni unu sa` ennau na asuntu solu i Saina siña dumespone. Hu komprende i asuntu pot guahu mismu gai mancha-yu` lokue`. Dispues, unu giya hululu` na tinagu` i Saina i para tafan man-asi`i. Dipensa i prohimu ya un` madispensa lokue` siakassu hagu tinetpe lotgun.
In` hassu estorian Santa Maria Magdalena? Finu` man-amku` “Muñga mana` kuatdrau mampos kuadrante-mu!”
Chagu`: Gi puntan tasi gi lemlem tautau, sige i isa ha dulalag lagun rinikohen homhum uchan. Kantun tasi, dumaña` bonitun sunidun napun dikiki` yan guinaifen suabe na mañglu gi entalu` hagun troñku siha.
Mas katma siñienteg-hu ni bonitan minachum atdau gi sanlagu. Maliñgu adumididi` gi finattun pueñge. Hu huchum matahu manayuyot mit grasias gi Saina pot granun unai gi gatbu na petlas iya paraisu.
Ti u lache este na pueñge manhassu suanu na asuntu siha pot tano`-ta. Piot sa` gaige i Saina gi fihon-hu para u pipetyu` gi pinekat-hu. Kontentu na siñiente i hu soda` gi pasifiku na kantun tasi antes de biradan i gima`. Bonitu hinanau lemlem tautau na pueñge. Gloria para Saina! Eyag umespiha ginefsaga-mu gi silensiu na lugat.
Guahan: I kinalamten mañelu-ta giya Guahan umeksisia direchun niha ditetminasion estau politika mauleg na pinetsige. Ginen un` inakonfotma yan federat siña dispues matuge` konstitusion inestablesen gobietnon iya Guahan. Estague` na pisu `nai todu disposision asuntun natibu u fattu ginen siha mismu kumu petmanente na hiriderus!
Propiu i tiempu `nai debi tautau tanu` guiya u gu`ot timon sisteman maisa na gobietnamentu (self-government). Tihu li`e haf` na para otru sien años para u fan matrata kumu estrañgheru gi tanu` niha mismu! Tinaka` tiempu lau debi umapetsige sin ditension ineksisian direchun natibu dumesponen maisa konduktan maisa na gobietnu.
Insuttu gi tautau tanu` i para umañega dirichoña pot interes militat yan otru siha tautaugue ni man-ginen hiyuñg. Debi u guaha sattun na respetu gi direchun tautau tanu`!
Hinanau: Ochu años malofan gotpe 3-4,000 gi tautau-ta mamueba siha para otru lugat pot inaligau appottunidat disiente na linala` familia. Masiente pineduñg kinalamten guine `nai taya` appottunidat cho`chu`. Ensegidas ha lagnos salape` niha ginen programan man-ritirau ya man-hanau.
I hiniyuñg bisnis Japones mas umaminasa kinalamten-ta. Maliñgu Marianas kase $12 biyon pesus ni hagas kumikililog gi ekonomian i tanu`. `Nai ha lagnos siha kontodu ruplanu (JAL) yan mabenden mas man-dañkulu na bisnis niha sin ditension. Memegaiña ti kumomprende haf` masusede. Lau linachen man-ma`gasta na humuyuñg salape` Japones guine.
Pa`gu i mansabiu sige matrabuka taimanu na para u mas la`la` hinalom nuebu na bisnis siha. Kontodu offresimientun anaku` na tetminon atkilon tanu` publiku sige mabohau kulan mohon katnadan guihan machiñg.
Tai bali este na hinassu mientras taya` fasilidat kandet, hanum yan sewer tat lugat kumu iya Magpi yan sanlichan na patte giya Saipan. Debi Marianas una` kabalise este siha na nesessidat `sino ha kaikaigue` i nuebu na kometsiante.
Usun Mama`: Ilegniha na i usun pugua`, pupulu, afog, yan amaska patte gi kutturan natibu. Manu dinanche: kuttura pat kustumbre? I kinemprendeg-hu, i kanastran mama` ma-offrerese i bisita kumu primet saludu. Dispues de felisitasion `nai matutuhun konbetsan hafa sessu finatoña i prohimu(ma).
Ti fuetsau usun mama` sa` gaige ennau kumu petsonat na disision. Siña kase pot inaya ha kachetgue`. Lamegai lokue` hu tuñgu` ti umu`usa mama` diariu. Kase gaige este na asuntu gi bisiu. Ahe` ti kuttura soluke sessu tita hasñgun pumega na kuttura. Destrosiu na bisiu piot i pigua` yan amaska. Dudayu` kau guaha kutturan destrosiu gi natibu. Poresu na fina` bisiu este i mama`.