Kinententu gi ha`anita
Todu umespipiha kinententu gi ha`anen niha. Naturat na inaligau pot manadan estotbu ginen modetnu na modun linala`ta. Hu hassu haf` finu` ebañgheliu gi maposña Dameñgo pot kinententu. Hu translada gi sigiente:
“Hagu i pastothu ni numa`eyu` ni todu nesessidathu. Gi cha`guan sabana un` sediyu` umasun dumeskansa, gi trañkilu na ekun milag hanum un` hatsa espirituhu; Un` esgaihonyu` gi che`chu justisia; gi pinekathu gi hemhom na halum tanu` unna` batbaruyu`; i bastonmu yan dopbladan kanaimu muna` pas yan katmayu`.”
Gaige sensian kinententu gi otru palabra: hinimiddi. U fattu giya hayu yangin un` choma` sensian imbidiu. Esgaihon halum gi korasonmu hinimiddi sa` libianu un` benefisia sensian kinententu. Esta ti un` matdise i otru pot suetteña lau un` diseha mauleg para i prohimumu. Gai minakat gi tutuhun. Lau chogue desde pa`gu mona.
Sankatan: Direksion sankatan gaige gi sanhilu. Ala kuenta, guiya i konsensia-mu. Poresu na ilegña i kuentos tatiye i magahet na sankatan giya hagu (your true north) gi todu pinetsige. Hu offisiona este na eksisiu pot mas ke kuarenta años. Hana`e-yu` tunas, gasgas yan ma`ug na kinententu gi ha`ani-hu.
Inañgoghu: `An un` pega inañgogho-mu gi Saina kumu luseru mas libianu mamaisen ayudu yan minesñgon-mu para u kontentu ha`ani-mu. Kinententu mas lagse` `nai sin kondision unna motmut hinimiddi korason-mu. Ha suheta sensian imbidiu. Siempre `un li`e na parehu hau yan prohimu-mu gi todu nesessidat. Na`e bendision gi suetteña!
Ineppe: I kuestion guiya i ineppe. Taya u fattu ineppe yangin ti mamaisen hau prontu kuestion. Estague` sustansian ineppe: kuestion!
Yangin guaha dinidamu gi maseha haf` na asuntu mauleg un` famaisen kuestion para unna` klaru hinassomu. Este na eskalera `nai ha tutuhungue` inafagcha` chalan inakomprende. Mauleg ta offisiona manmaisen kuestion pot para tana` klaru todu asuntu.
Anaguan: I manera `nai mana` fañuha te`1añg man-guelota giya Anaguan mattu gi taya` respetu hombre man-maguadog makina, dispues man-madagau halum gi fina` kahita yan dispues gi kahun katga. Mina` gai respetuyu` ni man-mofo`na sa huli`e fuetsan espiritu antes. Haf` na guaha ginagau petdon gi diskalentau siha na lugat? Motmut minaipen espiritu iya Anaguan. Gi finu` man-amku`, “Todu tinituhun na baba, pues baba lokue` para uttimoña”.
Inadahe: Hu ebalulua kuentos pot kuttura `nai kulanyu` gaige gi halum un` hunta `nai todu mañgekuentos ya ni unu ume`ekuñgog. Kase hayuta este na modun inasoda`.
Pa`gu guaha ekspressiun para umachule` American Memorial Park para umahatsaye sentrun kuttura. Haf` i dichu prinipone gi este na diniseha? Kau usun este na sentru `nai gaige manala`la` kuttura?
Para ta fatta bailan hula, bailan iya Polynesia, ni ta popo`lu kumu bailan kuttura guine sin kabales na hinisga? Dispues, tai baila i Chamorro sa` puru inadaptan bailan Españot tat kumu E`Lotis, Mestisa yan Batsu! Tai tiempu i antigu na Chamorro yumeñgyoñg-gue`.
Na`chaleg: Ma-inbestiga un` tiahu ni detective pot kumeha i asaguaña na fina`umgue` ni frying pan. Era ha fafaisen kau magahet i masasañgan na gai nobia i amku`. Finagcha`e man-aflilitu i tiahu guihe na oga`an. Hana` tinihuñg i asaguaña ni frying pan. De dios!
***
Gi kompliaños mina` 60 años na kasamientu estaba i dos amku` ume`ega` TV gi sufa. Pinacha ha`iña i biha ya piniloña na para u fañgariñu i amku`. Ilegña, “Jose, taigue esta sisuhu guenau. Gaige gi hilu` tiyanhu.” A`saina!
***
Malagu` i prohimu lumimitte numeron famaguon niha. Umali`e yan mediku ya nina`e goma ya sinañgane na u pega gi iyoña “organ”. `Nai mattu gi gima` ha pega i goma gi hilu` organ. Un` mes dispues, hali`e na mañahguan ta`lu asaguaña.
Ha sañgane i mediku. Finaisen kau ha usa i nina`iña goma. Ilegña huñgan “ya hu pega gi organ taimanu sinañganemu”. Ai na chaleg `nai ha komprende dispues hafa “organ”. Probleman komunikasion. Dios mihu!
***
Estaba i dueñu guiya pumulan i tenda guihe na oga`an. Ha tuñgu` pot libra fuera de u fattu guatu gi fina` fraksion (fraction). Mattu un` prohimu pot siboyas. `Nai mapesa ennau i tres libra imedia. Ilegña i dueñu maulegña un` pega tatte “sa` `an ti hagu maliñgu, guahu!” Lastima!
***
Humuyuñg un` prohimu ginen hospitat `nai masañgane na ti amtiyun i kanset gi gofesña. Ilegña, “Pa`gu sa` kansetyu` ilegña i mediku na bai para chumupa”. Magahet kulan dididi` atlibes!
***
Sige un` prohimu ha soyu` usun finu` Chamorro lau fuminu` E`Eñglis si pindehu. Hu atan manu `nai matgan usun rason pot ha lachai umaka` hila`ña. Guaha minapot gi usun finu` hila` nanamu? Tatnai sisida para bai` e`esalau, “Joey, Mary, don’t play in de katan guma` for da kareta come and chiniget you, hekua` tihu tuñgu!” Diberas!