Gi Chagchag Oga`an

Share

Gi chagchag oga`an, i burukan primet ruplanu ni dumiñgu Saipan uma`afagcha` yan fagmataghu. Hu tutuhun gi tinayuyot dispues `nai hu preparayu` para i finattun ha`ane. Sigeyu` pa`gu manaitai gasetan globus yan tano`ta gi Internet.

Pa`gu na oga`an hu dadandan Ti Gi Un` Palasyun I Riku ni tinige defuntu Tun Jose Pangelinan. Sige hu tatiye i palabra pot mensahen hinimidi gi halum riku na petlas siha. Ahe` ti man-rikun guinaha hit soluke este siha na islas `nai gaige ginefsaga-ta.

Umafagcha` i taduñg mensahe yan dopbladan bonitun sunidu. Solu kanta ni siña pumañgun sensian tautau isla punta pot punta. Mauleg ta offisiona kumanta este gi todu okasion guine. I palabra kumone` hau para in` ali`e yan hagu mismu—maisa–`nai un` tutuhun rumepara appottunidat ginen halum huyuñg.

Dispues, desde antigu na tiempu i natibu hagas gai dignu gi modun linala`ña. Todu nasion ni humatme Marianas chumage kumefunas kutturan tanu`. Ni unu felis sa` maseha ñañgon lau ti man-seha mañaina-ta pumetsige haf` gaige giya hita kumu natibu. Estague` `nai tali`e i dignu na sustansian natibu!

Soluke ta bira hit halum giya hita mismu `nai siempre ta tutuhun lumi`e sustansian natibu yan direchota gi todu disposision ni debi u fattu ginen i tautau.

Areglu: Guaha `nos kuantos manhoben ni mafa` offisiu destrosiun propiadat bisinu yan publiku. Hu kone` unu ya hu konbetsiasune.

Yangin ti maguaguat (discipline) i kilisyanu pues lastima para hinanauña. Siempre u lotgun gi che`chu` lache estake mapega gi tribunat.

Gi konbetsasion mame, ni unu gi dos sainaña gaige ya sumasaga gi un` tiaña. Gaige sumasaga gi halum mafanana`an “broken home”. Ni areglu taya` gi halum guma`. Humahanau gi kaprechoña diariu.

Hu adiñgane i prohimu pot estudiuña ya listuyu` umayudague` yangin haf` ha nesessita gi estudiuña. Puede umekuñgog pot presisu na u ayudan maisague` desde pa`gu.

Inadahe: Dos klasen amot machalapon gi halum komunidat-ta tat kumu shabu yan mafanana`an opioid. I tatatte amot puti ni solu i mediku siña sumedi.

Mauleg in` tiñgu` lokue` na yangin inipus mania`ña i malañgu siña dimalas. Masoda` na problema este gi un` patte giya America gi halum man-malañgu `nai lamegai man-pininu`.

I shabu kontra tailaye lokue` piot gi halum famaguon-ta. Yangin kineni` i umu`usa este na binenu solu umali`e yan konsiheru ti CHC pot ayudu `nai kase gai chansa sumotta bisiun usun este na binenu. Para minauleg i umu`usa famaisen ayudu antes de u atrasau.

Chenot: `Nai fresku hinassota sige ta asimula pinadesin i tanu` pot chinatsaga. Sige ta frichis dispressiu gi man-matatachoñg na offisiat siha na debi u guaha sattun na tinilaika.

`Nai man-matcha hit para i sagan botasion ta repite muna` fan halum tatte i mismu tropa. Ta dopbla mañgas finu` binibu pot taya` adelantu gi linala`ta. Sige kontinua dumespressia i los prohimus lau hita pumega siha guihe na puestu. Atan fan i siñku na kalulot-mu kuantu tumatanchu` tatte giya hagu mismu?

Na` Bali: Yangin un` li`e klaru na taya` bidan i mansabiu umadelanta ha`animu pues ennau na asuntu gaige giya hagu.

Debi un` katga ennau na sentimentu guatu gi lugat botasion ya un` tulaika kosake u guaha kampu gi lehitimu na akomparasion. Ti bali tafan e`esalau ya sige gi mismu tiempu ta repite mismu linache ginen hita.

Muñga man-ma`añau lumotge kuestion i man-gaige pa`gu gi puestu. Debi u guaha kabales na esplikasion haf` taya` adelantu gi fuetsan monedan familia. Estague` na puntu `nai un` li`e kau makomprende obligasion niha.

Amiguhu: Apmam de humame yan un` amiguhu gi halum ñietin lina`la`. Fietmiente hu tatiye pot huli`e na mauleg na sensian tautau.

Un` dia gumaige chinatsaga ni didog. Esta hagas hu chagua-yu` gi fihoña pot guaha lini`e-hu ti kombeni. Hu sesiente ha` ginen espiritun mame mañgoñgpbla kau magpu` amestan mame.

Hu oppi silensiu na ti listuyu` sumentensia maseha haye na kilisyanu sa` gi uttimu besis guiya para u fanna`e kuenta gi haf` bidaña. Lastima ayu na karera ya esta pa`gu mapot hu komprende manu `nai lotgun i prohimu.

Idat Tufai: Humanau-yu` para bai kone` cheluhu gi hospitat. `Nai hali`e na mamamaila`yu`, tumohge ya hana` salamañka i siyan reda (wheelchair). Ai na chaleg i lumi`e haf` bidaña.

Mauleg na ayudu i siyan reda piot `nai makat ha katgan maisa hit i hagas mahegat na sensin adeñgta. Pa`gu `nai mas-yu` tufai mafattu gi hinasoghu ayu na siyan reda. Lau taya` planuhu muna` salamañka!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.