Pinadesi giya paraisu

Share

Bes enkuando, hu rikononose kinalamten man-otdinariu na tautau-ta para bai pesa kualidat linala` niha diariu.

Lamegai man-mamatmos gi sisonyan pinepble. Sin inbatgu, mapañot pinadesin niha gi hilu` sensian ayudu gi entalu` familia. Estague` na kutturan tanu` muna` fan lilibre i tautau-ta gi halum mattiru siha esta pa`gu na tiempu.

Ti estrañgheru-yu` pinadesin popble sa` ennau na chalan `nai malofan-yu` ya tat to`lañg ni fuetsau mana` pañotyu` tihu dimemoria. Ti bai atrebi-yu` bumanidosuye i asuntu sa` un` sumen popblen guma`yu` `nai mapogsai. Naturatmiente na mas chettun inatanhu gi man-chatsaga ke man-gefsaga. Gaigeyu` kontentu gi primet na tropa.

Todu pinadesi guine mau`udai gi diskuidun man-ma`gas umatende sattun sustansiau siha na asuntu pot linala` i tautau. Piot ya man-eyag rinikohen “chenchule”, magpu` interes niha gi publiku nui marepresesenta. Mas ha lotge buchin niha de hemunos kau chafleg i publiku.

Kada dos años man-atulaika sapatus. Guaha `nai akague finenina. Lau gigon mataña` asukat chenchule` magpu` i sattun na kinimite gi tautau siha. Dios mihu!

Inebalua: Sige hu ebalua haf` na sessu masge` offresimientun niha. Kau gaige defuktu gi tinahoñg edukasion ayu na ti makomprende i asuntu? Ke lau man-offresi hau satbasion linala` i linahyan. Malag manu ennau na offresimientomu?

`Nai hu bisitan maisayu`

Segundu gradu uttimu leksion mame gi finu` Chamorro. Pa`gu in` tutuhun man-manaitai estorian Maria yan Jose, bakasion i eskuela.

Desde tres gradu man-eyag ham finu` Eñglis. Adahe na animu. Kontodu ga`mame babue, manog, chiba yan tatneru gi lanchu in` finu` Eñglilisi.

Taya` otru lugat `nai mana` setbi finu` Chamorro solu dottrina gi preparasion primet komuñion. Maliñgu i finu` Chamorro gi espehus santatte.

Sin ditension, hu disidi mettun gi 1972 para bai fañgge` gi finu` Chamorro pot liñguahi-hu. Pot taya` lepblu taimanu mañgge` finu` Chamorro hu tutuhun manaitai lepblun kantan Guma` Yuus yan sattun na kombetsasion yan mañainahu.

Kontodu disision kotte ni man-mapluma gi finu` Chamorro ni `nos kuantos jues natibu hu atetuye tumaitai. Ansianu-yu` lumi`e taimanu pegan niha ni palabra siha. Adumididi` sige umeyag-yu` mañgge` maseha matotompu` tinige`hu.

Saina: Sige mona, hu soda` na mampos popble i finu` Chamorro gi madeskriben maseha haf` na asuntu. Maliñgu megai gi liñguahita gi halum mattirun inafuetsas kuattru na nasion.

Mit grasias para i antigu na mañainata ni umusune ñañgon na finu` Chamorro sa` solu sahyan `nai siña man-atuñgu` pot satbasion.

Mauleg ta tuñgu` na dispues de Asension, gi primet ha`anen Pentekostes I Espiritu Santo pumatte todu i tanu` kada unu liñguahiña. Kumeke ileghu ginen i Saina-ta i liñguahita finu` Chamorro!

Bisita: Ala kuenta hu bisitan maisayu` para bai komprende kabales i liñguahe, kuttura yan tradision tanu`. Este na pisu solu satbasion gi ma-abiban sustansian yan futtunan natibu.

Hu guadog tatte finapos mañaina-ta, malabidan nasion siha guine, manu `nai mangaige hit yan haf` mauleg para ta petsige `nai siña tafan manguife ta`lu mañge` na guinifen tautau isla. Kumeke ileghu todu disposision u fattu ginen hita mismu ni tautau tanu`.

Raya: I natibu mafañagu gi un` dikiki` na isla yan dañkulun tasi. Patte i dos lugat giya guiya naturat. I tanu` para mananum, i tasi para kumarera yan peska. Taya` rayan natibu gi tasi soluke finatinas `nos kuantos nasion pot asuntun militat.

I usun dañkulun tasi hagas ma-usa ni natibu para kumarera para otru siha isla yan peskan chagu`. Chalan i tasi para i natibu. Man-dueñu hit parehu tasi yan tanu`. Maila` ta adahe este siha na rekueddu ginen i Saina.

Kuatdrante: `Nai tapoñgga kumondena un` prohimu pot linachiña manmalefa hit na hita mismu mangai mancha. Pot todu manlalachi mina` mauleg na un` husgan maisa hau kau propiu para un` fañgondena otru tautau.

Guaha justisia yan lai ginen hilu`. Haf` na para un` saunau gi asuntu `nai unna` kuatdrau mampos kuatdrante-mu? Na haye in` tiñgu` tai mancha? Kau ni isau orihinat ti pinalala`e hau? Manu `nai un` soda` ennau na benta?

Neñkanu`: Megai pumadedesi chenot daibites (Type Two) `nai man-madeta` gi manadan neñkanu`. Huñgan, utut amanu i siña usun asukat. I asukat gaige un` manada gi hinegsa`, pan, pastre, yan soft drinks. Utut este siha na usu.

Ti maprohibe hau chumochu otru lau lokue` muñga magulusune (ambientuye). Gigon satisfechu paladat-mu, na` para! Gai piniligru manadan inadahe gi haf` ti siña takanu`.

Uttimoña, doku` otru chinatsaga sa` hagu mismu muna` malañgu hau pot un` utut todu mangai alimientu na neñkanu`. Chochu regulatmiente sin un` gulusune sa` felis siempre ha`ani-mu.

Taduñg: Guaha `nai masañgane-yu` na taduñg na finu` Chamorro hu u`usa. Lache este na mansañgan. Ti mapot na finu` Chamorro tinigege`hu. Kase gaige chinatsaga gi ti regulat na usu gi palabra diariu.

Pot ihemplu: Gi finagpu` misan kompliaños matai masañgane hau na i “kumida” para i gima` kompaire-mu. Haf` kumida? Chage lokue` i sigiente: kaleru, katderu, abiu, abahu, achamcham, adañgua, afgue, agaole, aguanta, aguet, akaleñg, akkaga, alikates, amamañg, ambre, amasohan, amtau, ansianu, antohu, yan apura.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.