Presun kutturan natibu
Asolas, hu pega talañga-hu gi tanu` para bai` ekuñgog kinalamten familia gi señgsoñg siha guine.
Namatman i manadan kuentus pot ayudu. Gi uttimun haàne, hu pesa dinuebu i mansañgan kontra man-chogue. Inipus na yomug seru i tatatte.
Ti namatman na megaiña man-sañgan ke mancho`gue! Anog na mañgekuentus sin antau na hinassu. Appenas fotmat na inadiñgan! Kulan katdumin loru ni man-e`esalau sinparat.
Pot 38 años na tiempu `nai mas man-maluñu` i familia gi halum sisonyan te`ug na pinepble. Mientras tantus, sige ha` i lorun indihinau man-`esalau! Pot fabot na para sa` sagi`. Dispues, guaha `nai in` ekuñgog maisa hamyu?
I kuttura yan tradision natibu mas fitme guine gi noteru Marianas ke manu. Gaige i sisteman edukasion lokue` gi santatte sumaunau mananum mas fitme pisu piot gi liñguahen natibu. Ti man-naufragu famaguon-ta gi hila` nanan niha!
Hinimidde
I tradision relihion Katolisismu gi natibu i pisu ni umatisa man-antau siha na areglu yan fitme na respetu gi entalu` todus desde finattun Españot.
Poresu na metgot i sensian hinimidde, yine`ase` yan sattun na inafamauleg. Pas i relasion tautau-ta siha gi todu soñgsoñg guine.
Gi halum balutan hinimidde hu soda` si Santa Maria ni numa`e hit esperansa (hope) gi ha`anita gi todu pinetsige. Sin ditension hafanu`e hit finapus lahiña ni makastiga yan mapunu` gi kilu`us sin isau pot hita.
Gi tinayuyot-ta lisayu gi estasion pininiti tali`e mas klaru mabidaña si Jesukristu. Mas hana`e hit tiempu umassimula sustansian ha`ani-ta. Tradision relihion tanu` yan luserun linala`ta.
Definision Amku`
Gi konbetsasion-hu yan amiguhu Guelu Fadañg (Tom Mendiola) ha pula klaru haf` definision “amku”. Ilegña i amiguhu i “tetehnan” sa` esta monhayan lamayot patte man-machogue.
Dispues, sigi ham umachatge pot man-mattu professot yan tropan liñguahe ginen Guahan machochoneg na debi finu` Chamorun niha gi hechuran diksionariu umatatiye.
Pot fabot fan gaimamahlau. Adahe na che`chu` kabron para u famana`gue i naufragu gi liñguahiña gi prefektu tumuñgu` finu` Chamorro.
Desde tumautau-yu`, iya Luta hasan ma-estotba gi linala` prefektu natibu. Poresu na metgot gi finu` Chamorro ke iya Saipan yan Guahan. Ni haye na professot, piot i chafleg fuminu` Chamorro, makat para bai` aksepta haf` ha keke atisa giya hame. Ti man-naufragu ham piot i mañelun mami giya Luta.
Hu offisiona umadiñgan yan si Guelun Fadañg finu` Chamorro sa` kakantu lokue` finu` Chamorro-hu gi kantit man-naufragu! Finu` i amiguhu, “Mauleg ta petsige humatsa tatte i basnag tolai pot sustansian natibu.” Konformeyu`! Gaige gi kuttura yan tradision-ta futtunan famaguon-ta. I liñguahe i solu sahyan para tana` achetun tatte tolai sustansian natibu.
Pot tinituhun, haf` aidentifikat kutturan Chamorro (cultural identity)? Atan i dañu ni pinegan benefisiun imperialista desde tiempun Españot. Tihu faìchachanak i naufragu na finu` Chamoru giya Guahan. Lau desde 1898 hamyu man-finu` Eñglis ya kasi in` prekura pot satbasion gi nuebu na atoridat imperialista.
Mehnalum: `Nai ma-apunta un` tautau kumu ma`gas i mas dañkulu na kompania gi tanu`, mafaisen haf` gaige gi hinassoña yan pot hafa na gaigegue` guihe na puestu?
Ensegidas ha tanchu` papa` ya ilegña, “Pot i tautau siha yan nesessidat niha mina` gaigeyu` guine”. Sumen magahet na todu otganisasion pot tautau. Gi mismu tiempu, debi i otganisasion u iniluye ni mehnalum na kabisiyu para u felis kareraña mona. Este na puntu dumetetmimina hinanau maseha haf` na otganisasion.
Luseru: Gi hilu` mehnalum, unestu, yan fitme na kinimite ginen i kabisiyu `nai siña felis kinalamten todu pinetsige kau kompania pat ahensian gobietnu. Sin este ensegidas mafondu gi halum fachi` chatche`chu`. Estague` mina` presisu na u gai luseru maseha hayigue` na kabisiyu.
Tinatemu: Guaha man-mama` sabiu pot kualifikasion offisiat. Malista papa` haf` gaige gi konstitusion. Hombre iya`! Dalai na nina`tatah hinassomu!
Sin banida diberas na gai kualifikasion hau? Mehnalum hau gi man-sustansiau siha na asuntun linahyan? Kumekuentus hau pot pinepble lau gaige hau gi siyan man-aregla. Pega papa` haf` bidamu umadelanta ha`anen mamopble guine. Na la`agañg sa` mampus ñañgun!
Soluke guaha milagru masusedi guine, taya` adelantu gi kualidat linala` mayotmenti guine siha. Puru saulag fabulas de chispas! Taimanu u guaha adelantu na kada ratu hamyu mañgarera hiyuñg Marianas?
Yine`ase`: I famaguon-hu ñietus mangai amigu manguaha, mediu manguaha, yan mamopble. Ayu ma-attendi mas i manga`chong niha ni mamopble.
Gaige gi halum este na famaguon minahalañg espiritun dinanche yan echu che`chu` tautau. Ti man e`ebuttu. Matatitiye inagañg klaru na konsensian espiritun niha ineyag tininas.
Man-mahalañg ginefsagan antau na familia `nai motmut respetu yan inaguaiya. Dispues de finagpu` eskuela, sin ditension man-eyag propiu che`chu` famaguon. Gi lemlem tautau, man-o`mag, mañena, dispues `nai manmakoni` para iya siha.
Mit grasias gi Saina pot ha sedi famaguon-hu man-eyag sensian yine`ase` gi prohimun niha. Kontentuyu` ni mauleg na mañan niha gi otru tautau piot i man-na`mase`.