Tinituhun I Sakan
I hinanau 2016 mesklau finaposña. Lau i pau asuntu siha metgut machalapun gi airen iya Marianas. `An ta bira i pahina siempre tasoda` mismu asuntu siha ni man-maletki gi 2016. Anaku` hila` este siha na asuntun linahyan.
Guaha siempre apachan batbas entalu` Trump yan Jinpiñg haye i fuetsudu. Gai fuetsa iya China lau hagas fuetsudu America. I metgut siempre u tachu gi uttimu! Mangaige hit gi papa` banderan Amerikanu!
Yangin u guaha chinatsaga entalu` dos nasion, i finenina matigis i cha`guan gi hilu` tanu`. Hita i cha`guan ya nukeru i dos higante haf` para ta padesi!
Gi ge`katan, siempre u babague` casinon iya Japon gi halum dos-tres años na tiempu. Ha yilulog casinon iya Saipan sa` mas kapas yan to`a sistemaña kumu mina` tres mas fuetsudu na ekonomia gi globus sino i tanu`.
Kulan mampus anaku` lukau i mamamaila` na chinatsaga siha. Siempre u fan oppan a`gañg gigon pañgpañg gi kantun tasin tano`ta.
Ti masedi Marianas ginagauña hutnalerus ginen hiyuñg. Ha diteni todu mahatsan nuebu na fasilidat guine. Mampus metgut i republican gi Congresson America ditetminasioña pumunu` maseha haf` na asuntun pot immigrasion.
Lokue`, pinalopu` aminasu bisnis mandikiki` guine `an mahatsa i sueddu. Mas menus cho`chu` yan aduana ginen este na patte gi ekonomia. Ti homlu` este na kinalamten guine. Dañkulu na aminasu kontra empleau yan bisnis mandikiki` siha. Debi u guaha antau na inina gi todu i dos asuntu.
Mientras tantus ta diseseha na u homlu` ma-umentan aduana na sakan. Mampus paska i pisu na gigon sulun ha lachai humogsi gi mago`ta.
Liliku` Achu`: Un` lemlem tautau sige hu ebalua haf` na sessu masge` satbasion asuntun linahyan. Ilegña un` primuhu, “Guiya ennau i peskan liliku` achu`”.
Era, man-hanau hit man-peska gi kantun rubentason. Sige ta liliku`e i achu` siha man-`eguihan. Gaige gi papa` achu` un` sumen dikiki na guihan mafanana`an do`du. Kada umihot hau malagu para i otru achu umatog. Moralidat? Ta upus i katdumin tiau, satmuneti, mafuti`, maniniñg yan otru guihan sanhalum pot un` tai bali na do`du.
Pinasensia
Ta tutuhun konbetsasion-ta gi palabran pinasensia. Era hu hahassu finu` ebañgheliu pot pinasensia ginen i lancheru.
I lancheru ha komprende na todu checho`ña gai tiempu. Ha planuye haf` na fina` golai para u tanum. Dispues ha fecha papa` manu na patte gi gualu` para u tutuhun muna` gasgas.
Ha inklusu mandismonta, man-aladu, ma-abonuye, kontodu maprebeniyen hanum para i tinanum siha gi hatdin. Ha kompatte tinanomña segun gi tiempu estake listu para umakusecha.
Ha tanum i simiya. Hana`e tiempu estake doku` ya ha transplanta guatu gi hatdin. Diariu ha assisti hanum para u la`la` ya u felis estake listu.
I lancheru ha komprendi na i usun odda` gai tiempu estake siña hali`e produktun tinanomña. I ha kusecha ginen i edda`. Ayu mina` gai pinasensia gi offisioña.
Kau lancheru pat haf` offisiomu, na`en maisa hau tiempu siempre u anog haf` un` masahalume. Pinasensian lancheru!
Animu: Gi hiyuñg siudan Tokyo giya Japon, huli`e mabalutan tinegcha` mansana siha gi troñku ni dos asagua. Kasi proteksion pot no u kinanu` ni ga`ga`. Nai esta listu, mattu i tautau metkau ya matifi`. Mana`e dos amku` ni kepblin niha dispues manhanau.
`Nai humalum-yu` gi un` tendan neñkanu` mamaisenyu` nu ayu na mansana. Hu fahan dos para bai chagi. Magahet na sumen mames na fruta ni numa`e dos amku` kepblin mantension niha. ***
Dispues mattuyu` gi un` lugat `nai mametkakau todu klasen guihan. Dañkulun metkaun sanhiyuñg `nai katkuet un` atan puru pot guihan desde mas guaguan para sashimi yan para katdun miso`. Diberas tat ti guaha guihe na dañkulun metkau solu pot guihan.
Produktu: Giya Filipinas, hu soda` un` binis familia ginen i niyug. Todu klasen produktu desde paupau, habun, palai lasas, yan otru siha mafabrika ginen niyug. Ayu mas guaguan i lañan niyug ni manalagun tika.
Este na familia ha fatitinas $9 miyon gi sakan ginen bisnis niyug. Un` siuda giya Japon chumuchuli` todu lañan niyug ni ginen tika. Sumen guaguan na attikulu piot gi halum man-amku`. Na ti guaha manadan niyug guine?
***
Hu soda` lokue` bisnis todu klasen produktu ginen tuba. Desde miet, pedulas asukat para mandaibitis, yan otru siha produktu. Un` siuda lokue` Japon fumafahan todu produktu ginen chigu` tuba.
Era, guaha giya Filipinas pa`gu niyug dos años. Gigon mattu i mina` dos años ya humuyuñg i biñga` magotdi para umafa` tuba. Ileghu na guaha lokue` troñkun niyug guine, no?
***
Gi fina` metkau guihan giya Manila, hu tatitiye halum dos saina yan lagua` guihan ni pineskan niha. Mabendi kineni` niha dispues ha bira siha tatte para i gima`. Dañkulu na animu gi inespihan mantension familia. Ileghu na guaha ha` lokue` guine tasi, no?
***
Tat ti siña guine lau mampus hit mañgontentu ni yeñgyuñg adeñg. Inipus inañgoghu gi moseria de hemunus gi otru mauleg na pinetsige para adelantun linala` familia. Para ta ususune ha` man-epineduñg finacho`chu` otru?
***
In` hassu un` tiempu `nai sessu i bisinu man-ana`e kusechan gualu` yan peskan tasi? Pa`gu na biahe puru kantun chalan `nai man-mafuegu hit guaguan na guihan siha. Megaiña besis `nai hu pañut tela`hu ya hu upus i lugat. Ti linañgag esta ni sueddun ritirau yan social security!
Sustansia: Ume`ega`yu` bola un` tiempu gi hagas plasa giya Susupe. Estaba gi gihon-hu un` palaoan ha pepechiñg un` kottot—balagbag akgak. Gi un` bandaña estaba otru palaoan balagbag Gucci.
Gai minaipe i ha`ane. Ha lagnos i prohima munton salape` ginen kototña. Ha hala un` paska na papet sientu ya ha faisenyu` para bai famahan gimen. Dispues, mamaisen i Gucci na bisinu para baina` gimengue`. Konfitmasian sustansia.