Despedidan Sakan 2016
Gi hinanau este na sakan sige ta dibina haf` mamamaila` para i sakan 2017. Mas mauleg, parehu mattiru, pat mesklau? I sigiente i sinienteg-hu:
Sin ditension, ha hatsa sueddun niha dos, tres buettas i man-ma`gas hegsu` I Deni mientras mapatten tiau i tetehnan gi pumalu empleau ni mas numesessita ayudu para familian niha.
Finu` mañainata todu tinituhun ni baba siempre baba uttimoña. Lau este na dibina gaige gi kada unu giya hita gi haf` lini`eta.
Ti marepara na i dididi` na rinikohen aduana (tax) esta ha` linachai ni kantidan dibi yan obligasion gobietnu. Gi hilu` este na diskuidu siempre u mas chafleg kinalamten ekonomian iya Marianas. Taftaf maselebra i dikiki` na adelantu ya pa`gu marepapara na megaiña dibi.
Ha rikohe $43 miyon pesus mientras nina` ñgaha` ni $53 miyon pesus tutat na dibi! Dispues, ma-upus ti mana` saunau i dibin $779 gi hagas programan maritirau. Dios mihu!
Dispues fatsu fondun para i hospitat, sisteman edukasion yan ayudun federat ni para u fan ma-utut desde otru sakan. Ha inklusu food stamps, Medicaid yan ayudun atkilon guma` para fanliheñg familia.
I federat sino Congresson Amerika dañkulu ditetminasioña para u utut todu programa para u apase i biyon pot biyon pesus na dibin federat ($20 Trillion). Maliñgu asunto-ta gi halum este na rimulinu.
Debi umapublika lokue` kuantu i presenti na dibin gobietnu yan tutat enteru dibi. Ginen este `nai siña tali`e haf` fuetsan monedan iya Marianas.
Presisu este na infotmasion pot sessu oppan na tai fondu i hospitat sino ti ma-apapasi dibin gobietnu gi PSS $10.3 miyon pesus yan $30 miyon gi CUC.
Umpañg Dibi: Yangin enfin guaha adelantu, u fan e`ensinahyau i mansabiun I Deni` para u fan ayau $120 Miyon pesus para i manritirau? Otru planun para uma-atgoya i los prohimus para i 2018 na eleksion gobietnu. Na ti trenta años estake para umana` empas este na dibi? Propiu yan kau dinanche na disision i para fuetsau umana` fan chatsaga famaguonta pot mantai planu ni mauleg?
Gi hilu` este na planun dibi kontra i famaguonta, esta ma-apase dibin gobietnu ni debi uma-apase na sakan segun i mandatun konstitusion? Kuantu guaha na dibi gi presente? Kuantu todu i dibin gobietnu ni ti ma-apapase?
Kuantu esta ma-apase i hagas programan manritirau ni madidibi kasi $779 miyon pesus? Nahuñg na fiñkas para operasion hospitat, sisteman edukasion yan apas kandet?
Yangin todu i birada puru pot dibi, pues kasi siña ta po`lu na i hiniyuñg este na sakan libre tafana`an Sakan Umpañg Miyon pot Miyon na Dibi? Na ti hamyu i tropan satbasion?
Chafleg: Iya Japon ha apprueba inestablesen industrian casino giya Osaka yan Yokohama. I mas nachatsaga i machalapun sagun mahatsan mas fasilidat casino entalu` Singapore, Saipan, Fililpinas, Macau, South Korea, Vietnam yan otru siha lugat.
Siña ha` mauleg na konseptu i nuebu na fasilidat siha lau `nai mampus megai kompitensia pues mas lokue` menus i ganansia. Yangin ta angoñgoghu i bisita siha ginen oriya-ta para i industrian casino guine, guaha mohon chansa para dañkulu na ganansia?
I maguiguife na planu siha gi halum nuebu na konseptun casino man-mauleg. Gi mismu tiempu ilelegña un` estudiu guse`ña machum sino pininu` i bisnis `nai inipus mampus megai parehu fasilidat gi oriya. Taiguine masusedi giya America `nai man-mahatsa gi bisinu siha na estados mas fasilidat casino. Lamegai sumufa` mattiñgan sin ditension.
Chalapon: I ekonomian tanu` mas asegurau `nai ma-adelanta otru patte siha guine. Debi u saunau agrikuttura, peskan tasi yan mandikiki` siha na bisnis. I industrian turista fuera de inipus paska ti añgoghuyun sa` kada hulu` papa`, segun i kinalamten oriyata siha na ekonomia.
Dudayu` kau una`lu tatte bisitan ginen Japon dispues de tachoneg huyuñg desde alacha. Kontodu iya Korea otru lugat marikononose pa`gu para tautau niha. I Chinu siempre umatompu` piot gi fina` inachachag yan America. Klaru na makat ta añgoghu este na patte gi ekonomia.
Gi hilu` diskuidun ginen halum, obligau na u guaha inatuñgu` man-ma`gas iya Marianas haf` na planu mauleg u fan mapetsige. Rason? Dispues de todu i buruka hita mismu man-sopbla gi santatte. Pot fabot na guaha inatuñgu` planu `nai siña mañaunau i tautauta gi hilu` amtau na inadiñgan.
Futtunata: I mañan manma-elihe debi tapega gi hilu` espehus publiku para ta pulan haf` siha na asuntu manma-ayeg kumu priniponen areglu para i linahyan.
Mauleg na ihemplu ni presisu ta guatdia yan chaba i chechu` achibau para u hatsa sueddun niha ni sumen guaguan. Mana` fo`na betsan niha de hemunus ni publiku ni hagas maluñu` ni tropan republican. Mauleg mohon este na planu?
Ti huli`e rason haf` na para u hatsa sueddun niha gi taiguine na fatsun setbisiu. Gi finu` komputa, “trash-in, trash-out”. Yangin enfin klaru na man-animu ma-atetuye fitme siha na pinetsige pot adelantun kualidat linala` gi tautau-ta, buenu! Lau gi taiguine na modu maulegña ta bira hit umusuni tinanum yan pinegsai ga`ga` gi tatten guma` sino i lanchu sa` mas asegurau kareta.
Saludu: Gi hilu` pinasensia siempre ta aregla man-sustansiau siha na finatsu ni humogsi hit desde man-ma`pus siha na sakan. Matatñga i natibu rumikohe tatte chinatsagaña pot para u disembra manu `nai ti doku` i simiya.
Guaha finu` man-amko`: “Muñga mañaluda ni ti tihoñg-mu”. Ha yayama attension-ta para tachogue haf` i dinanchi. Muñga na un` banidosuye asuntu gi finacho`chu` i otru. Magahet na para un` fatta na mikepbli hau ginen finababamu gi otru tautau?
I kehan kotte pot MV Luta prefektu ihemplu pot mañaluda gi finacho`chu` todu empleau ni umapasi kuentan niha aduana sino tax. Ahe` ti pot betgansa lau pot fabot tatiye mandatun lai ya cha`mu u`usa puestomu faborapble para i familiamu. Kontra este na aksion yan lai pot Ethics!
Gi katkuet manera guaha sufisiente guatdian lai gi papa` sisteman demokrasia gi proteksion enteru i publiku. Todu lai parehu applikapbli gi kada unu na sudadanu! Gigon un` mueye kodumu gi lachi, pues siempre un` tinagam ni ginagagau gi papa` lai.
Man-suette hit na sisteman demokrasia modun gobietnota sino` lamegai manafan tailaye sin presisu! Dios mihu!