Silensiu Mampos I Tanu`

Share

Esta na`tañga i inipus silensiu i señgsoñg siha gi finattun ha`anen gupot guine. Sige hu akanteha para bai komprendi haf` guaha.

Gi tatten amtau na felisitasion tautau-ta klaru gi liñguahen niha na te`ug na pinadesi ma-ususuni gi halum makat na mattirun kinalamten.

Gaige este na chinatsaga gi mas ke 25 años `nai administrasion republican ha luñu hatsadan sueddu. Gi mismu tiempu ni un` familia soplu gi hatsadan nesessidat siha. Lau maseha taiguine na pinadesi ni unu sumeha umaligau maisa siha gi bandan presisun familia.

Kulan parehu este yan tasoda` tautau-ta gi halum disiettu (desert) dispues de tres dias na pokat `nai ti malalañgag siha sa` ni hanum taya`. Kuandu menos `nai tai sinahguan estomagun niha. Mas didog ayu na pinadesi.

Estague` na pinadesi mina` silensiu lamayot patte gi señgsoñg siha. Inensinahyau ayudu gi uttimu eskalera—tinayuyot gi Saina—para i tiempun gupot yan dispues de kayao este na selebrasion.

Agradesimientu: Kada monhayan tinayuyot-hu `an oga`an, hu dandan suabe na pianu para una` katma yan pas hinasog-hu. Dispues hu tutuhun tumaitai gasetan elmundu siha gi internet kontodu gaseta-ta.

Mientras tantu, sige ha` huli`e magof na felisitasion gi matan tautau-ta siha gi halum te`ug na chinatsaga. Mangrasiosu gi halum didog na pinadesi.

Hana`e-yu` esperansa tuma`lun kumasa ha`ani-hu. Hana` metgut-yu` i minesñgun niha gi halum fachi` ma-afuetsas na pinadesi.

Este na pinadesi ti inaligau niha soluke diskuidun i mansabiu siha gi hegsu` imperadot I Deni`. Taya` sinsiyu na animu para uma-adelanta ha`anen tautau-ta siha. Mampus mañgontentu!

Hana` hassu-yu` un` finu` amku: “Maseha taiguine lau motmut minagof gi dididi` na guinaha-ta ke para tafan mañaluluda ginen tihuñg otru”. Estague` muna` ma`agemyu`.

Sessu hu bisita este na amku` pot menhalom, amtau yan kabilosu gi finapus tautau. Sumen popble lau riku esta i ha`anen madisponiña! Si Yuus Maase` sainahu!

Akonsehu: Desde antes, manma-echa hit manma`ug na akonsehu siha ni mañaina-ta para benefisio-ta `an tagacha` echu tautau.

I finu` niha fumañagu yan tumanum respetu yan amtau na relasion gi entalu` natibu. Ta tatiye sin ditension pot inaya gi prohimu-ta siha ni tasosoda` diariu.

Unu na finu` saina huhassu, “Sañganeyu` haye amigumu ya bai sañgane hau haf` hau na klasen tautau”. Yangin saki amigumu pues ti u mahñau siempre un` basnag pot humahamyu.

Gumai amigu un` cheluhu ni sessu mañaki. `An mohon haf` hasasaki lau neñkanu` pot hañalañg sa` taya neñkanu` gi gima` niha i prohimu. Sessu in` kembida para i sentadan mame. `An para u hanau tatte giya siha nina`e ni amku` mantensioña. Ha utut mañake `nai sessu in` kembida para i lamasan mame.

Gi dispressiun otru kilisyanu umadiñgan siempre un` amku`, “Na para tatnai sisida un` hinegsi ni mismu fino`mu”. Maulegña mamatkilu sa` pas yan katma ha`animu!

Dinaña`: Sige i mansabiu na tropan mayot entalu` Marianas yan Guahan ma-atisa para umana` unu` ha` iya Marianas gi hilu` suspichosu yan mueye` na pisun kuttura.

I unu naufragu, i otru kareran para u matompu`. Ti huli`e lehitimu rason para umafa` tampen sinetsan kuttura gi guinifen i tropa. Taya` lokue` presisu para uma-estotba i abeha gi sagaña.

I mañan Chamorron Guahan na tatkilo`ñague` ke Chamorron sankattan nahuñg na parada para tana` para este na attifisiu. Hombre iya ga`chong maila` tafan diberas!

Na` triste na megai gi famaguon Chamorron Guahan ti tumuñgu liñguahen niha. Na ti liñguahe uttimu sahyan gi ma-abiban kutturan yan tradision natibu? Haf` na ti este in` prekura kosake un` dia ya mas asegurau dinisehan miyu ta ina kau propiu.

Yangin sinsiyu i madiskukute kasi mauleg u guaha inesplikan kuttura yan kau enfin umaya haf` mapraktitika gi dos lugat. Dispues, kau metgut na rason para umapetsige dinaña` attifisiu? Tutuhun gi ma-apuntan haf` solu mas fitme na sahyan gi masimientun kuttura!

Tradision: Mas ke benti años malofan desde ke umasodayu` yan tautau siha giya Arizona. Man-magof i mañeluta gi nuebu na lugat niha. Mauleg na komunida siha `nai mañasaga. Mauleg i sisteman edukasion yan hospitat, kontodu tenda `nai manbaratu i fektus nesessidat siha.

Sumehayu` pot para bai akanteha sentimentun niha gi nuebu na lugat familia kontra i isla ni madiñgu gi alacha. Ilegña i unu na iya Marianas `nai gaige hali` famaguoña. “Manlibre siha bumisita i petlas iya Marianas lau gaige guine mas amtau na appottunidat para siha”.

Hu komprende ayu na sentimentu pot futtunan famaguon niha. Abundansia appottunidat mientras appenas guine gi tano`ta. Buente pot taglayu-yu` pot tano`hu na guaha `nai ti siña ensegidas hu chahlau finu` niha. Lau magahet ekspressiun tautau-ta ni man-oppan guihe na konbetsasion.

Sige ham dispues mañganta sunidu ginen tano`ta. Un` amiguhu esta tutuhu` lagoña mientras sige i tropa mona. Kasi mattu mahalañgña pot mañeluña siha guine. Lau naturat na sentimentu gi maseha haye ni gaige gi chagu` piot ya dumañgkulun este. Namagof na dinaña mantautau-ta gi chagu` ni mas hihot gi korason niha—nuebu yan petmanente—na lugat familia.

Magahet na gagaige ha` lastrun isla ni sige maliñgu kada guinaifen mañglu` disiettu yan madiritin niebi`. Kontentuyu` sa` masoda ginefsagan niha.

Galun: I galun gi tautau ha signififika kinumple gi offisioña supiriot na kualidat. Poresu i petmanente na regalu ni todu tumuñgu`. Kumeke ileghu na i pinegamu na lastru ni unu siña fumunas sa`pinigamu sino lastromu.

Pa`gu yangin ume`ensinahyau hau umegalun ya un` tuñgu` na ti un` fachuchu`e pues alulaye antes de u paguan i malaintension-mu. Yangin taya para un` tinesteguye pues bisitayu` ya bai` fanague hau chechu` tunas!

Atten Liñguahe: Mafañagu i patgon natibu yan hila` nanaña. Lau malumus finu` Eñglis gigun ha tutuhon kumuentus. Ayu mina` gi dinañkuloña kesnuda i patgon ni liñguahiña. Dios mihu!

Sige mona, memegaiña gi famaguon natibu ti tumuñgu` liñguahen niha. Pa`gu, mafañagu un` programa `nai guaha kampu man-eyag. Diskuidun mañaina i tabibira hit tatte pot maletkin prefektu liñguahen tanu`. Usun halum guma`, tatnai sisida!

Lamayot patte gaige gi makepunu` usun liñguahe gi eskuela siha. Desde tiempun Españot makepunu` liñguahe Chamorro. Taimanu mapunu` una kosa ni patte gi haga`-hu desde tumalag hiyuñg-yu` ginen tiyan nana-hu?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.