Preparasion Finattun Ha`ilas
Gi un` katma na lemlem tautau hu huñgog ekun sumen triste na tunada. Hu ekuñgog ñaihon kau guaha umakompapaña mensahe. Maliñgu. Bes enkuando mattu tatte. Dispues silensiu ta`lu. Man-fuguyu`.
Hu rikonose kau guaha chinatsagaghu na mattu ayu na tristen eku. Pas sentimentoghu. Sige ha` mattu tatte ayu na eku. Kontodu katman hinasoghu ha lachai muna` atlibes.
Gi hilu` este, mampos luñu` kinalamten i tanu`. Kase estague` ayu na eku i mana` fan man-hahassu hit na presisu u guaha rinikohe yan areglon planu para i linahyan antes de umapua i galaide`. Sige kahulu` man-loka` lañgat `nai tatutuhon man-maliñgu gi halom chubasku.
I pinadese siempre u tutuhon sumapet todu gi halom sais mesis na tiempu. Estake u didog gi halom dos-tres años siempre lafotte na mattirun ha`ilas para u fattu gi todu i señgsoñg. Estague` na tiempu `nai mas didog pinadesen todu.
Dañkulu na inadahe presisu para kada familia. Gef pulan pottanmonedan miyu. Manu i siña pega gi un` banda todu fiñkas familia para `an mattu tiempun chata`an yan fotte na pagyun ha`ilas! Kau este mina` mampos man-silensiu i man-sabiun hegsu` I Deni`?
Sattun Na Satbasion
Dispues de 40 años desde ta gobietnan maisa hit, guaha besis `nai inipus man-diskuidau hit hafa lai konstitusion siha gi `nos kuantos attikulu. Entre ta upus `sino letke kulan mohon siña ta isague gi kaprichota. Lache este na disposision!
Finenina pot haye siña gumubietnu `nai mana` fan apulo`pu` che`chu` abusu yan gulosu kontra lai konstitusion pot este na asuntu. Ti umahñau bai guadog este esta`i fondu estake mana` dinanche. Makat hu aksepta na gobietnun demokrasia gaige guine lau i mañan diktatot oppan.
Entre matuñgu` lau mahasñgon mafatkeluye pat man-ignorante ya ma-usa este kumu katsun niha para u fan mandispone sin mandatun publiku! Estague` masusesede na tiempu. Hita ni publiku siña dumemanda makorihen diskuidun gulosu!
Fotmat Na Konbetsasion
Kase pot mampos hit man-mitinane` na megai besis na taya` sattun na sensian kinimite gi palabra-ta siha. Kumeke ileg-hu tasañgan una kosa dispues tacho`gue komplidu atlibes.
Afañielos, usun palabra fumofotma mañamu gi todu kinalamten-mu. `An chatseguru hau, pues muñga masañgan “huñgan” `nai chatseguru hau. Dispues, ni unu siña hau umafuetsas gi maseha hafa na disision. Sehan ñaihon ya un` atan todu atmos banda manu propiu para un` tatiye.
Gigon ta tutuhon man-adiñgan gi hilu` to`a yan mehnalom na attura siempre mas amtau disision-ta siha gi maseha haf` na asuntun natibu. Mauleg ta repasa este na patte gi diariu na konbetsasion-ta.
Inapagat
I mañaita sessu teñga ma-adeñgane famaguon niha pot inadahe yan preparasion. I finu` niha pot esta man-ginen ayu na patte mina` makomprende haf` na chinatsaga `an tita adahe hit.
Desde usun ramientan gualu`, kumarera gi tumobet, yan peskan tasi yan tanu`, siempre hana` fan man-hassu hit pot inadahe. Pot para u felis kareta na man-adiñgan dibuenamente!
Mauleg na inapagat sinsiyu ginen i korason niha gi halom motmut na balutan guinaya pot futtuna-ta. Gi hilu` pinasensia lokue` guaha tiempun grasian niha `nai man-hita mañaleg.
—
Kada chatagmag umakilili` dos amku` mamokat para i gima Yuus humosme misa. Un` oga`an finagcha`e chata`an. Kada ratu i biha ha soyu` i asaguaña para u lachadeg. Gi biradan para i gima` finaisen si Tan Duñg haf` na kulan dispasiu mamokat. Ilegña, “Nañga fan Ana sa` fana`an hu tatkeyu`!” Ayu buente na ti siña ha atotga humagu` famokatña pot no u finalaguaihon in amku`. A`saina!
—
Fuera de kutturan relihion, kase memegaiña gi kutturata maliñgu gi espehos santatte. Taya` siña hu chogue soluke para bai` kahlañgyu` gi hagas tradision gualu` yan peskan tasi gi hechuran estoria. Kanifes chansaghu umabiba haf` pa`gu tradision-ta sa` maliñgu.
—-
Guaha siha na liñguahen CHamoru (ahe` ti Chamorro) hu huhuñgog ginen i bisinu. Mattu gi na`mamahlau finatinas palabra kulan mohon diariu na usu gi halom konbetsasion. Hu fanana`an este che`chu` “naufragu”, i resutta, “na`gau”.
Guadog sustansian i dos palabra para in` kemprende haf` husasañgan. Fañgetu gi otdinariu na finu` Chamorro. Muñga man-mamatinas otru palabra siha ni ti Chamorro! Pa`gu `an para in` fan aguaguat pues tatpañge: CHATmoru! Kase dinancheña “kusina”. Gi dañkulu na pastahe i fañochuyan `nai mapopoñgle manu para umabende sino matansa.
—
Gaige gi plasan batkon aire giya Guahan un` kusina (restaurant) matatpañge “Fañochuyan”. Hana` chatsagayu` sa` este na palabra pot fañochuyan ga`ga`. Estague` na lugat `nai mana` fañonochochu diariu. `An guaka, chiba yan binadu, sakate. I babue `ansopblan neñkanu`.
—
Huli`e un` amku` ha tunu dispues ha lagnos te`lañg medianu na mafute`. Taya` to`lañg sopbla lau intaktu i sensin guihan gi halom platu. Hu komprende haf` bidaña. Lau ti siña hu cho`gue. Ha esplika dispues taimanu machogueña entalu` i guafe yan `nai para un` pega.
—
I uttimu na pagyu lamegai na sombra petmanente ha dinisramas. Ni lemai muñeru man-na`e tinegcha`. Kontodu hagas troñkun ates ha hulog. Pa`gu man-mañuñusu tatte ya puede mohon u lachadeg manogcha` i lemai sa` mahalañgyu` ag`gun Lali Fo`!
Malaintension
Todu disision ni mana`na` gi halom balutan “malaintension” siempre u anog. Ya mientras gaige gi papa` atdau siempre kontodu ulu` malumot u fañgunanaf! Poresu, eyag sensian integredat gi todu pinetsigen asuntun linahyan!
Man-hanau i grupon 902 para Washington sin fotmat na inestudia pot asuntun linahyan siha. Mas man-chathinassu haf` na trahe yan sapatos loka` para umafat-ta giya Washington, DC. Hombre, maila` ta pega mas signifikasion gi sustansiau na asuntu ke pustura! In` satba i problema?
Dios mihu na karera. Che`chu` dibatde ni inapase kabales nu i taxpayers! Dispues, i biahen miyu pot para in` ayuda tautau hiyuñg. Ya haf` planun miyu pot taotao tanu`?