Seriosu Na Chenot Natibu
Guaha `nos kuantos chenot ni sumasapet i natibu piot gi bandan kanset. I Unibersidat iya Guam maregalu `nos kuantos miyon pesus para u estudiaye kanset pachot ginen usun pugua`.
Sumasaunau fondu para estudiun kanset gi ligan kosas famalao`an. Dañkulu na fondu mania`ña i UOG para este na estudiu siha.
Umadiñgan-yu` yan un` mediku pot mampos ma-umenta numeron tautau-ta gi chenot daibites. Ha mensiona na i desde antigu na tiempu i tautau ti i`usa asukat ni finatinas fakteria.
Gaige naturat na asukat gi neñkano`ña deste sune, kamute, kakaguates, ikamas, choda, dagu, talisai, niyok yan otru siha tinanomña.
Gi hinalom modetnu na modun linala` `nai ha tutuhon i tautau usun maprodusen asukat ginen faketeria. Dumaña` este yan `nai mafa` kustumbre konbiñiente mas na modun linala`. Preketu katsadan chenot daibites.
Asukat: I mafabrika na asukat un` ratutu ha` chinepchup ni siseteman tatautau-ta. Estague` umatisa tatkilu` na kantidan asukat gi halom haga`ta. Pinatek fuñgsion parahiya para u lagnos naturat na asukat ni mafanana`an “insulin”. Tantu de ta afuetsas para u kalamten uttimoña mumalañgu. Estague` na puntu `nai ha hatme hit daibites.
Uttimoña i mafabrika na asukat ni debi u yinamag ni naturat na asukat ti masusede. Ha tutuhon sumeha kulan sewer gi gatdun paip ya ha tutuhon hit muna` fanchatsaga. Todu modun chenot finañagu nu este na chinatsaga.
Gigon daibites i tautau todu patte gi sanhalomña siempre u inaminasa nu este na chenot. Pininu` reñihionmu `nai uttimoña debi umakula gi sentriun dialysis. Los uttimu kontodu korasonmu u sinapet `nai matai fuñgsioña. Suhaye mafabrika na asukat!
Finana`gue: Sattun na finanague ginen mañaina-ta i para tafanachu gi dos adeñg-ta. Yangin mantension familia tinanahoñg pues ta dopbla hit gi manera para tana` kabalise nesessidat-ta. Dañkulu na animu ni mafattu ginen finana`guen mañaina-ta desde `nai man-famaguon hit.
Hu chage machochu` gi puettun iya Tanapag man-umpañg 90 libra na simientu tres dias sinparat yan dos cheluhu. Kada unu ma-apase tres pesus gi dia. Diberas ayu solu na biahe `nai hu chage kontodu tolañg-hu yayas.
Kontodu che`chu` gualu kada finagpu` eskuela yan uttimun semana patte gi tarehan mame diariu. Ai na manlodu` tañgantañgan in` desmonta yan hale` gi lanchun iya Tagpochau. Ayu `nai in` tanume todu klasen ag`gun haya desde kuattru klasen sune, kamute, dagu, mendioka, todu klasen choda yan nika. Kontodu saki masuesuette ginen tinanum mame!
Dispues mattu un` tihun mame kumekeha as tatahu na masakenguan-gue` manadan tinanomña. Ilegña i amku` tai bisnis kumeha sa` ginen un` tiempu guiya lokue` hagas fotten sakin lancheria gi santatte na patte Saipan. Dios mihu!
Luseru: Kada unu gi entre hita gai luseru. Guiya ennau i malulog na konsensia-mu desde pinatgon-mu. Ennau na luseru un` u`usa diariu gi disposision asuntu siha.
Dudayu` kau un` masge` gi haf` dinanche pat lache. Gaige gi tatten hinassomu i metgot na luserun ha`animu. Ginen este na luseru mina` mas mauleg na amesta ta establese yan otru. Kanaha` hasan man-abag hit gi haf` propiu na che`chu` echu tautau.
Un` amiguhu sessu hali`e luseru piot `an chatanmag ni man-i`ina ma`lag gi sanhaya na mapagahes paraisu. Likidu na pution ni maliñgu ininaña `an kahulu` i atdau. Umanog ta`lu dispues de lemlem tautau.
Este na luseru debi u guaha mas finana`gue gi famaguon-ta siha. Debi ta talun` gumuaguat famaguon-ta ineyag respetu, hinimidde, yan otru siha bittu ni man-benefisiosu para siha. Sumasaunau matatpañge, dottrina, primet komunion, yan makonfitmasion. Sumen mauleg yangin in` rikohe familia `an Dameñgo ya infan hamyu man-hosne misa. —
Homestead: `Nai ha lagnos si Moses i Israelitas siha ginen Ehiptu ha pega giya Jordan kumu petmanente na lugat niha. I otru banda mababa ya ma-establese homestead para todus ni manatte lau ti Israelitas. Pues desde ayu na tiempu guaha programan homestead.
I namanman na asuntu dispues de ha puta` si Moses i tasi para una` fansafu i Israelitas i sen ti sinede ni Saina para u tatiye i linahyan para i otru banda. Lau ha osge matago`ña estake todu manfelis. Kasse guaha mas malagu` i Saina gi as Moses.
Tarehamu: Ilegña i mañainata, “I Saina sen man-apase.” Este na finu` man-amku` sosopbla sustansia. Yangin ilegmu na soplu hau `nai un` tailayiye un` tautau cha`mu malelefa na siempre u fattu tarehamu. `Nai nina`e hau ni pattemu diberas esta dodopble ni sumen makat gi mismu tiempu! Ni kuantu na halan talañga ti bali!
•••
Pot Chaleg: Dispues de ha patte si Yuus Tata i tautau siha para todu patte gi tanu, sige hu tatiye kau guaha rasan Chamorro yan manu na lugat `nai mapega.
Kasse guiya este kumonfitma haf` na Cha`mu `sino Moru mafana`an rasan Chamorro. Buente aguaguat gi manu na nasion `nai mapega na kada ratu ma-esalague “cha`,mu”.
Seguru-yu` na gaige gi entalu` nasion iya Asia `nai doku` i Chamorro. Dispues `nai o`sun mafa` si kopas ha fedus galaide`ña ya lumayag para iya Marianas. Lau kabilosu na finañagu ya mesñgon gi todu mattiru.
Kuattru na nasion kumefunas i Chamorro lau ni unu felis. Maseha ñañgon lau ha usa liñguahiña mina` ti mafnas i finu` Chamorro. Ha praktika tradisioña gi halom barañka na katsada ya safu. Haf` na katu ni un` gotde gi halom kostat ya un` yute. Sigiente dia gaige ta`lu gi menan potta-mu sige man-estotba para umana` chochu.
•••
Kantan Lata: Kada hu bisita i amiguhu Magoo ya tai lateria (sitbesa) ha tutuhon kumanta para una` magem-yu`. Ayu na kantaña mas yahu pot guinaiya. Ilelegña, “I refuse to over you, I refuse to listen to….”
Gigon ha saulag este nahoñg para mediu kes Lite na sitbesa. Era, hu sosoda` mañge` chaleghu gi palabraña “I refuse to over”. `An un` akompara yan haf` gaige gi finu` Chamorro sen ti umaya. Lau fotmat ha kantaye-yu`.
Dispues ha sañgan grasiaña `nai matugue` gi gima` un` amiguña ni chatpagu. Todu man-estaba gi lamasa mañgakate ya man-a`akobla haye mas bonitu. Ilegña si Magoo na tapbla sa` todu man-chatpagu ya tiha komprende haf` na para u fan a`akopbla. Dios mihu!