“Sañgan haf` para un` sañgan…”

Share

Sessu teñga gi programan “Marianas Agupa” madandan kantan tiuhu Colonel Alex Sablan ni ilelegña “sañgan haf` para un` sañgan…” Su`anu na mensahe ni siña un` pula` gi fina` konbetsasion. Kumeke ileghu libianu un` sañgan sentiment-mu sin ditension `sino hassu dodopblan palabra sin un` na`puti i otru.

Fuera de sumen propiu i mensahe paire na sotfa ha pegaye kontodu i pañgpañg i kanta. Maila` ta chule` dumeskute dididi` i hinerat na pineduñg palabra.

Komprendiyun i diniteni gi tautau-ta siha sumañgan dibuenamente haf` gaige gi hinassun niha. Kada unu gai hinassu. Ti siña ni unabes bai sañgan na hinassog-hu solu i dinanche sa` tatnai mana`e-yu` solamente ni tanu` menhalom yan tomtum. Todu man-mana`e nu este na bittu.

Hu agradese umekuñgog finu` tautau-ta siha pot rason na ayu `nai siña hu pesa haf` gaige gi sentimentun niha. Pues, kau fabot `sino kontra sentimentomu gi asuntu sañgan huyuñg hinassomu sin ditension. Ginen inatuñgu` `nai mas libianu ta establese inakomprende ginen membron komunida.  Huñgan, “sañgan haf` para un` sañgan…”

Presisu Na Inetnon Natibu
Sessu hu ekuñgog kinalamten inetnon siha guine yan haf` mansañgan pot asuntun futunan natibu. Guaha man-benefisiosu, guaha suspichosu, yan guaha lokue` sumen tai bali. Memegaiña besis na todu tumotpe mattiñgan batku sin timon. Kada inetnon kunsu kuat.

Gi todu pot todu, tatnai huli`e` sinsiyu na inetnon para umaplanuye haf` mauleg u fan mapetsige pot kuttura deste halom guma` huyuñg esta i eskuela yan komunida. Kada grupu yan kaprichoña gi haf` hinasoña dinanche. Kada monhayan bisnis niha haf` na malofan i pagyu.

Kase mauleg tafaisen i Board of Education yan NMC Board of Regents kau siña dumaña` ya uma`atan rekomendasion siha taimanu `nai siña ma-atisa naturatmente kutturan natibu. Yangin siha gume`eluye este na kinalamten libianu ma-otganisa programan tinituhun leksion siha deste usun liñguahe, finana`guen halom guma`, dottrina yan otru siha.

Pot primet besis debi ta prekura este na hinassu pot satbasion natibu. Gi halom todu rekomendasion hahasu ha` na gaige pisun tinituhon gi halom guma`.

Adelantun Ekonomia
Magof amiguhu Magoo `nai ha taitai ripot na guaha tres pot sientu na adelantun ekonomian iya Marianas. Kontodu amigahu Bagu` magof na guaha este na mensahe.

Dispues sige i dos kumuentos haf` sustansian ayu na ripot para i publiku espesiatmente para todu empleau gi todu atmos banda—praibet yan gobietnu.

Mafaisen-yu` ayudun esplikasion gi mapula` ayu na ripot. Ensegidas hu tanchu` pottanmonedan niha kau guaha adelantu gi ginanan niha kada dos semana. Man-oppe i dos na tiha kahuhulu` sueddon niha.
Adelantun ekonomia, yangin guaha mamamaila`, tinaka` tiempu estake para u fattu papa` gi mahatsan sueddon empleau siha. Dudayu` kau u fattu este hihot yan pa`gu. Tinaka ta`lu `nos kuantos na tiempu. Lau sin planu pues achamauleg haf` siña un` apotsu taimanu-yu` mismu. Puru dibina sin ineppe.
Debi uma`atan kuantu maliñguña i empleau pot mas ke benti años na tiempu. Seguruyu` na mas ke sisienta pot sientu na mattiru pumalo`pu memegaiña gi tautau-ta. “Lapekaras, pues tai bali ayu na adelantu?” mamaisen si Magoo. Ayu na adelantu ni para fahan chirigami` ti bali!

Tatkilu` Haga`:  Un` asuntu ni debi kada sakan inna`e animu muna` mariseta i haga` miyu. Debi un` ketuñgu` kau tatkilu`, safu hau sa` mauleg na eskalera `nai gaige, yan kau regulat i mantika gi halom haga`mu ni mafanana`an cholesterol.
I tatkilu` haga` primera pipinu`. Entre sinaulag hau matai korason (heart attack) pat machuda` haga tinanos-mu (stroke). Poresu na debi inna`e animu muna` marikonose ya inna` seguru na regulat tinatkilo`ña. Chogue ensegidas pot satbasion-mu mismu.

Probleman Komunida
Guaha siha famaguon huli`e` mas didog probleman niha ke otdinariu na man-hoben. Siha este na famaguon mas man-miproblema piot gi bandan leksion eskuela. Gaige lamayot patte i problema gi gima`. Todu klasen chinatsaga humohogse este siha na man-hoben.
Guaha malañgu, ti nahuñg attension saina, yan destrosiun usun amot binenu gi unu pat todu i dos saina. Gi katkuet manera, problema-ta este na asuntu kumu membron este na komunida. Ayudu manesessita lau trabiha tihu tuñgu` sessu haf` na alibiu siña tana`e este siha na famaguon. Diberas man-namase` ya makat hu estomagu i sapet na ha`anen niha.
Yangin familia, pues toma padiset ya una` fan satton siha gi areglon famaguon. Dañkulu na ayudu manesesita. Umapasensiaye ya puede u guaha maseha dididi` atttension.

Man-ñahlalañg
Hafa na `an madidibi hit kulan hita man-didibi? Mamahlau hit mañgopbla. Umaya yan para umakopbla. No siakasu. Kulan ha`anen picnic. Dios mihu!
• • •
Hu faisen amiguhu Magoo haf` na i taimamahlau mas misuette ke gai mamahlau? Ilegña, “Sa` hagas taimamahlau ya nukeru-gue` nu guiya mismu!” Dios tiampare!
• • •
Chat-usun palabra tat kumu “malaktus” pot “kalaktus”, lache. Malaktus pot mañan tautau. Pot ihemplo: Ti siña ha diñgu asaguaña sa malaktus mampos”. Kumeke ilegña egu`!
• • •
Pot neñkanu`, ilegña si Juan Malas, “`An ñalañg hau, chochu. `An ti ñalañg hau muñga chumochu. `An chumochu hau cha`mu gulususune”. Dinanche!
• • •
Ha sañgane-yu` un` lodu` mediku haf` siha mauleg na neñgkanu` pot no bai` yomug. `Nai huli`e linedu` sinturaña, ileghu na guiya numesessita abisu ti guahu. Chata` mamomokat gi halom hospitat ni yinimogña haf` na iridau alifante!
• • •
`Nai hinasa i amiguhu hu señas para u dalakeyu` halom. Hu tufuñg esta`i mina ` tres na napu ayu `nai ma`udai halom gi halom rubentason. `An tihu ayuda kase dimalas i prohimu.
Tihu komprende dispues haf` na fa`gas pachotñayu` `nai kada ratu ha lapblayu` man-mala`et siha na sentimentu. Tiha estotbayu` sa` haf` gumupu huyuñg siempre u liliku` estake mattu tatte.
• • •
I cinnamon mauleg para mamunu` chetnot daibites. `An oga`an, hu ippe` i pan ya huna`ye mantikiya dispues hu kalañgkane potbus cinnamon yan dididi` miet ya hu kanu` yan makosidun chada`. Ha rebaha biahi-hu para i kemun `an pueñge deste kuatru esta`i unu. Tatnai esta chathinasu-yu` pot este na chetnot sa` husoda`e cha`otña gi cinnamon. Chage!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.