Gueku na mañan kabisiyu

Share

Megai man-mamadedese! Esta ti namagof man-bisita piot ya un` fagcha`e tautau-ta gi señgsoñg `sino sagan linahyan ya sige masañgan didog pinadesen niniha.

Dispues de 38 años deste ke ta gobietnan maisa hit debi u fitme pisun ekonomia `nai megai appottunidat para i tautau-ta siha. Ti este masusesede. Anog na dañkulu na diskuidu fumatoigue hit gi halom este na tiempu. Hita dumispone finaposta.

`Nai taya` satton na areglon immigrasion gi banda-ta ha amot hit i federat nu este na putdet. Estague` tutuhon matompu` ekonomian iya Marianas `nai tumaigue otru kanai para u chogue checho`ña kabales. Debi disposision immigrasion (numeron hutnaleru) u sisiha yan planun adelantu.

Ta fatañgaye i asuntu estake ha rompe hit. Sige pa`gu man-ensinahyau yan man-afaisen hit haf` masusede. Klaru na diskuidun ginen halom. Lastima i machuchuda` salape` gi mediu ochenta siha na sakan. Dispues maliñgu kulan chiop sirenu! Ti komprendiyon kau ti malili`e ni man-ma`gas haf` konsekuensan diskuidu gi bandan niha? Na ti kontodu i publiku mana` kahaga` gi diskuidun niha?

Tai esperansa-yu` kau uma-aregla este na finatsu ensegidas. Tinaka` tiempu (`nos kuantos sakan) estake u danche chachalaña i administrasion para manugue`. Gi pa`gu, adahe monedan familia ya in`na`e animu fumachuchu`e nesessidat miyu de hemunos de pagyu, linau yan dilubiu!

Gi halom este na rimulinu megai gi tautau-ta man-dilinkuente apas primet na guma` familia. Guaha man-kakantu para u fan ma-amot ni uttimu propiadat. Hafa mohon hahale`ña este na chinatsaga? Na ti ginen chafleg ekonomia `nai megai na familia man-e`ensinahyau sa` taya` adelantu gi ginanan `sino monedan familia? Todu presiun nesessidat mañgahulu` mientras i sueddu masimientu gi mismu lugat. Halo?

Indikasion: I madisgranan asuntun metkao guma` (maseha manu) i primet indikasion pot kondision ekonomian i tanu`. Estegue` masusesede guine! Chafleg i tanu` `nai kontodu kinalamten familia fiñiñot sin ditension. Mientras ha lalasa bulachun iluña i hegsu` I Deni mas mafondu kualidat linala` tautau-ta siha gi señgsoñg.

I maliñgun gima` familia mampos te`ug na aminasu. Siña guaha parientes man-offrese ayudu temporariamente estake siña i madisplanta na familia mañoda` otru fanliheñg. Gi entalu` kinalamten alibiu kontodu ha`anen famaguon man-inaminasa.

I pinasensian tautau-ta sige mas kanifes. Kulan abubu ni siempre un` dia u pakpak ya umachalapon yan minaipen tautau. Mas potput i airen diniskontentu gi señgsoñg siha. Dididi` ha` na mañila` maches para u pakpak yan kimason. Mapot mapunu` guafiña.

Pinadese: Man-a`asita hit gi haf` na fina` gotpe `sino didog na chinatsaga. Naturat este na sentimentu gi halom natibu piot `nai makat asunto-ta.

I manahanau malañgu para hospitat hiyuñg Marianas sessu na tiempu masusede. Deste kanset, korason, yan otru siha man-seriosu na chetnot fumatoigue tautau-ta siha.

Hu komprende sa` hu padese lokue` gi familiag-hu yan guahu mismu. Makat na tiru gi katkuet kinalamten deste monedan familia yan giya hita mismu. Estague` na estau `nai hu appela-yu` enteramente futtuna-hu gi disposisioña. I inañgogho-hu gi Saina muna lañahlalañg sinienteg-hu.

Deste ayu hu gu`ot fitme i imahen kilu`us gi chagu` hogsu kumu premiu-hu yan gachoñg-hu diariu! Gi uttimu besis siempre un` finanu`e haf` sustansian finaiseña giya hagu. Taya` mas ke inañgog-hu giya guiya. I finaisen-hu gi tinayuyot-hu todu i tiempu hanana`e-yu`. Siña ha` ti direktamente lau hana` fattu.

Afañielos, mauleg ta prekura muna` fanhomlu` hit, ta adahe i dididi` na monedan familia ya ta kahlañg ha`anita giya guiya kumu solu gachoñg-ta ti finatton yan hinanau ha`ane. Yangin siña un` ayuda haye numesessita alibiu, na geftau hau sa` ti un` faliñgu gi birada. Hahassu ha` finaisen i Saina: ayudu gi man-namase` yan mamopble siha na mañeluta.

Te`ug ña problema: Lamegai na tautau-ta man-hanau para otru lugat tat kumu Guam. I motibu layeye pot inaligau mas libianu na modun linala`. Lau megai lokue` fumagcha`e chinatsaga gi hechuran taya` fanliheñg, cho`chu` yan karetan familia.

`Nai matotpe chinatsaga, man-ma`aligau tautau-ta ni matuñgu` na man-ginen sankattan na Marianas ya man-ensinahyau ayudu deste neñkanu` yan otru siha nesessidat. Makat para siha yan i ma-okukupa na tautau-ta ni umekstende ayudu.

Haf` tinatten este na pinadese? Mali`e na taya kampun appottunidat gi tano`ta na man-hanau i los prohimus. Madiñgu sasalaguan ya matotpe otru sasalaguan. Lau i tutuhon este na pinadese ha tutuhongue` guine. I baban kinalamten i tanu` mina` man-ensinahyau inaligau alibiu otru lugat para i familian niha.

Haye para ta sogne nu este na te`ug chinatsaga guine?

Ke`yau si Mariana: `Nai fatsu rinikohen aduana (tax) ya mampos dididi` para i kantidan dibi yan obligasion gobietnu, hinegse yan kinebra papa` gi fache` litiku sa` kara` i tresurariu.

Hahassu ha` na kada sakan na diskuidu, tres años tatte in` cheneg linala` i tautau. Makat este na asuntu in` komprende? Gi bente años na diskuidu, sisienta años tatte na estau `nai in` pega i publiku. Adelantu este pat mas sapet yan didog na chinatsaga?

Yahu lumi`e haye fitme yan mahegat na kabayeru. Malagu`yu` umekuñog haf` gaige gi hinasson miyu. Yangin parehu na karera i gueku para i tautau mientras in` hahatsa mas sueddon miyu, pues mañge adelantu para i mayotmente ni in` represesenta? Hamyu` ha` tumuñgu` haf` gaston linala`? Siempre tali`e haf` mamamaila` para hamyu!

Pot fabot muñga matrata i tautua kulan pinegsai babue ni in` pega gi halom mutuñg na fache` diskuidun miyu. Man-tautau i in` represesenta gi hegsu` I Deni`!

Ayudu para betiranu: `Nai dimalas dos sindaluta giya Iraq, megai mañaunau manmanagam ni dos tautau-ta `nai mattu tatte Saipan. Ta fatta sensian kilisyanu yan yine`ase` gi uttimu sakrifisiun niha madefende libettan todus gi papa` banderan Amerikanu.

Guaha lokue` bumira siha tatte man-felis. Lau mangai pinadese ya solu siha tumuñgu` i mafanana`an PSTD. Petmanente na paladañg gi hinassun yan mañan niha ya guaha `nai diariu man-inestotba. Huñgan manhanau pot ayudu gi hospitat guine `sino mediku ni mana`e nu este na katgu. I pinadese makat. I ayudu mauleg lau tinahuñg pot kulan tagfena pinadesen niniha.

Todu modun paladang maña uma`anog giya siha mismu. Espantu pot rason na ni siha mismu ti matuñgu` taimanu para una` maguñg pinadesen niniha. Guaha mohon kampu para ta ayuda sin ditension este siha na betiranu?

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.