Triste Na Sentimentu

Share

Ha gacha`yu` triste gi halom rimulinon umatotpe na sentimentu gi mabenden manadan tanu`natibu gi hilu` disision ni siha i man-dueñu solu siña dumispone.

Kumeke ileghu sumuha gi kanai niha ayu na tanu` petmanente `nai gi mismu tiempu hukomprende na siha tumuñgu` haf` gaige gi tatten pettan gima` niha.

Matai direchon niha muna` ma-atkila ta`lu mismu tanu` dispues de 55 años sa` petmanentemabende propiadat niha.Magahet na makat tali`e` haf` mamamaila` lau este na disision tutuhon dinisplantan natibuguine siha na islas. U hokog dispues i salape`, maliñgu propiadat niha ya siempre u fan man-atkila   lugat   fanliheñg   familia   gi   propiadat   otru   tautau.   Estague`   masusede   giya   Guam. Masusesede pa`gu guine.

Ha danche i mamahan na kompania apusientun mangai tanu` sa` talulu` gi didog yan te`ugna tiempun chinatsaga. Ti siña ta entalu`e i mangai tanu` sa` propiadat niha. I mamamaila`yu`umestototba `nai kontodu kuttura-ta mafahan ni manfuetsudu na bisnis ginen hiyuñg. Guahamohon kampu para ta adahe este na kinalamten?

Asuntun Tautau-ta
Hu konbetsiasune un` lahihu nietu gi finu` Chamorro. Chumaleg ya ilegña na ti ha komprendehaf` hu sasañgan. Hu pasensiaye pot magahet na mas lagse` gi finu` Eñglis.

Esta i lahihu kuatru gradu ya puru entut na finu` Chamorro. Namase` `an para u dañkulu sinfitme na hila` nanaña. I primet finana`gue debi ginen halom guma`.

I   maestra   siha   gi   eskuela   makomple   che`chu`   niha.   Mantai   obligasion   umasegura   namatuñgu` ni famaguon liñguahen niha. Este na obligasion gaige primera yan enteramente gi dossainan guma`.
Lastima sineyu` ma-abiban kuttura. I liñguahita uttimu sahyan natibu lau tayute` gi un` banda.I asuntu  parehu yan un` guihan:  gai ilu,  tatautau  yan dadalag. Gigon  fatta un` patte  puesmatulaika hechuran ennau na guihan.

I para ta sustene kuttura-ta gaige ennau gi dos patman kanai-ta. Guiya i fitme na pisu giineyag che`chu echu tautau. Gi todu karera-ta i kuttura kulan un` saina gi famaguon ni pumulansatton diaru  gi kriniansan  kustumbren tanu`.  Gi  uttimun ha`ane  ha sede  hit  rumikohe tattehinasso-ta ya hana katma todu estotbo-ta. Ma`ug na pisu gi linala` natibu.

Pot Chaleg
Puru   finu`   Eñglis   i   famaguon   diariu.   De   hemunos   kau   ha   tuñgu`   i   bihan   niha   haf`masasañgan. Un` talo`ane man-estaba i famaguon man-a`tane` gi kattan guma`. Umesalau hulu`i biha, “Jun, Rodney, Maria, don’t play in the katan guma` in da kareta come and chiniget youhekua` ti`u tuñgu`”. Dios mihu!

Tres   lalahen   Chamorro   marompe   sagan   biyat   para   u   fan   hugandu.   Sessu   i   sindalunAmerikanu guihe na fina` lugat maneska. Ilegña i unu na `an guaha mamaisen kuestion po`lu yaguiya u oppe. Mafaisen finenina i dos “Do you wanna fight?” Ti ma-oppe. Mafaisen i paire. Gigonilegña “Yes” matrukus ya mana` tisu. `Nai man-mata gi sigiente oga`an kontodu antiña puti.A`saina!

Gi kotte, mafaisen i testigu haf` na kulot chinina ha u`usa i defendante, asut pat betde. Man-atan hulu` ya ilegña, “Huñgan”. Marepite i kuestion lau i inipeña parehu, “huñgan”. Madispensa.Probleman ti ume`ekuñgog. Muteru i defendante manlache siha na ineppe. Madispacha ni juesdispues. Dios tiampare!

Sige priman biahu ha ketuñgu` usun flecha. Inapagat na u po`lu tatte gi estanten kusina.
Uttimoña ha pega i diñga` kontra i guieñgña, ha hala i kueru ya ha sotta, pagamientu! Deste ayu buleñgu` guieñgña. Chechu` imbelikeria!

Kada selebrasion Martin Luther King Jr. ha-agañ g-yu` un` primuhu na ferian para man-atiluñg lasas niha. Sessu hana` pagamientu-yu` pot kulot-hu. `Nai mattu un` biahe huli`e dikiki na fina a`apaka` gi tatten kanaiña. Era, sineñggen sirasimi` `nai man-aflilitu un` talo`ane. Hu apunta na ayu ha` giya guiya a`paka` ya tinahuñg para u fa`gue` pelun. Diberas na grasia!

Dispues de gera, manachage natibu mantikiya yan lechen potbus. Todu dia i kemun ha` `nai
manmasosoda`. Todu man-da`us! Finababa i tilipas dalalai. Dios mihu bidaña i Amerikanu!

Umasudayu` yan un` kandidatu hinalulula para u falag Kagman “sa` para bai gobietnu”. Ke
pues para hafa malag tatte `an esta hau gobietnu. Lache pineduñg fino`ña. Dios mihu tras sa`kandidatun para gobietnu?

Ilegña i otru imbusteru na guaha siha na asuntu `nai siñague` man-ayuda para sanlichan na patte giya Saipan. Hu faisen unu. Ilegña na lamegai. Lapekaras, pal, unu ha` finaisesenhu ya ni este ti un` oppe-yu`. Po`lu esta`i biradan i batko.

Hu soda` un` amiguhu gi hospitat sumen malañgu. Ha atotga umadiñgane-yu`, “Esta Iku puru
hit ha` chetnot rusketi”. Kulan mampos paska todu kinalamten na gigon lache tinigua` atdau man-adulalag hit guatu gi hospitat. Ai, tat ti u falofan gi este na estau.

Humanau un` palao`an ha konsutta i hagas asaguan i asaguaña. Ha suspepecha na pumalalao`an i paire. Ilegña i mefe`na na mauleg u fana` ya u faisen prontu. Sige kumate isegundu `nai ha sañgan, “Ti hu hoñgge na u yute`yu` pot otru palao`an”. Ineppe ni primet, “Na tiha yute`yu` pot hagu?” Magpu` i konsuttasion ayudu!

Umasagua i amiguhu yan un` dibotan palao`an. `Nai mattu ginen ha bisita si gayega umo`mag, sumena ya sumiha i dos umega` TV. Mientras tantos, sige palao`an manayuyot. Ayu ha huñgog i paire, “Muñga makone` asagua-hu soluke ha fababa-yu`”. Pinañgun i balaku ya sige impirau sa` taya` hun ha balistrerekes. Pindehu!

Makotte un` tautau pot mamatek gi fina` estrakada. Kahulu` i jues ya ha atan papa` potput takuñg sapatos i ma-akusa man-aña. Ha yeñgyoñg iluña i jues ya ilegña, “Dios tiampare na potput takuñg kontra ilun i prohimu”. A`saina!

Ilegña si Duñg Malas, “Iku, `an malagu hau maisa pues sige para i lañget. Pa`gu `an
kompania malago`mu hanau papa` giya sasalaguan sa` gaige si Lusifet guihe yan manadan
ga`ga` politika ni fumababa tautau niha”. Dios tiampare!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.