Hinalom Eskases

Share

Sige i administrasion ha eñgulu` usun fondun` salape` natibu ginen atkilon tanu` niha. I puntu gi este na diniseha i haye para u gaige gi inadiñgan prinipone enkuenta de interes natibu? Hahassu ha` na makat ta añgoghu disposision ga`ga` politika!

I disposision fondun natibu, manu `nai para umagasta yan kau magahet na siña inalibia i te`ug na pinadese familia gi katkuet soñgsoñg? Siña ha huñgog ginen mansabiun i hegsu` I Deni haf` na planu guaha pot este na dinisehan niha?

I para uma-eñgulu` usun este na fondu kumonitma klaru na kara` i kahan iya Marianas ya ladañkulu na sapet tafafana` gi este na karera. Pot fabor get adahe todu gaston miyu piot entalu` pa`gu yan dos años na tiempu.

Dudayu` kau u geftau i federat manayuda fondu. Hombre iya Puerto Rico yan dibin $73 biyon pesus na dibi ha suhon gi un` banda. Guaha food stamps lau taya fondu para otru manpresisu siha na nesessidat. Guaha mohon salape` para edukasion, hinemlu` yan areglon pas gi komunida?

Huñgan, hagas mesñgon i natibu gi halom mattiru deste antes. Lau este na karera mas makat para megai na familia guine punta pot punta. Ta`lu, gef adahe gaston miyu gi este na karera sa` sumen makat mañoda` otru modun fiñkas.

Sunidon chagchag: I finapos sotfa suabe yan sumen na`mahalañg. Esta ume`ensinahyao-yu` pot tutuhu` ñaihon lago`hu. Bonitu na sunidu piot gi lemlem tautau.

Antes de bai` deskansa hu atotga ta`lu dumandan pot para una` pasifiku siñienteghu. Dispues de maliñgu maigo`hu `nai ha kone`yu` halom gi hatdin trañkilida estake mattu chagchag oga`an. Ti u lache finatton chatagmag sa` taftaf mañganta i paluma siha gi troñku.

Milag hanom: Sinparat ayu na milag hanom i tumutunog gi entalu` achu` deste hegsu Tagpochau papa` esta iya Santa Lourdes, As Teo. Fresku yan mames na hanom. I seblanten milag humanau papa` esta`i fondun tasi gi santatte na banda.

I silensiu na milag hanom ni inakompañia poduñg uchan guaha `nai na`mahalañg finatoña. Piot ya hilu` sin `nai pañgpañg. Libianu ha esgaihon halom pas gi siñiente-ta. Mas hana` katma yan trañkilu fanlie`ta. Gi halom este sen ti ma-aminasa pinasensiamu sa` pasifiku siñientemu.

Ti hoñgiyun i miyon pot miyon na kantidan salape` magagasta gi sakan ni manriku pot para una` guaha burukan uchan yan milag hanom gi apusientun niha para `an oran deskansu. Ayu na sunidu umesgaihon hinanau pueñge estake maliñgu maigo` niha.

Ayu buente na sessu hit manmagap `an mattu tiempun chata`an piot ya kulan silensiu i halom kusina ya dinanche lokue` i asun i feggun. Likidu magahet pañgpañg hanom yan hihot na parientes gi manrikohen mugu`.

I otru lugat `nai huli`e` sinparat milag hanom gaige gi ge`papa` na sitiun tautau siha gi mismu lugat As Teo. Malagu ayu na hanom papa` esta`i tasi. Gaige hilo`ña tupu` publiku. Hu bisita ayu na lugat yan defuntu tatahu pot para bai`n li`e` propiadat familiaña. Gai distansia i tasi gi sanhaya. I hoyu gai tinadoñg buente pot deste tiempu ni guinadog ni milag hanom.

I uttimu `nai gaige milag hanom ginen korason tautau-ta siha `nai mattu oran ayudu gi mandimalas yan na`mase` na mañeluta. Ni unu esta pa`gu huli`li`e` sumeha manna`e maseha uttimu gi nina` siñaña fina` ayudu. Siempre sumaunau gi halom mattirun ayudu!

Ekspression Libetta: Sige famaguon manadulalag halom yan huyuñg ginen i tasi yan magof na chaleg yan esalau. Diberas na mañge` dinaña i puru ha` chaleg. Piot i libre na ekspressiu ginen famaguon ni duru manhugando. Taya` chathinasson kau guaha sena lamo`na pat sentadan agupa` na ha`ane. Duru manhugando.

Gi halom buruka, silensiu mafattu gi hinasoghu haf` mohon futtunan i famaguon `an sige mona. Kuantu para una` fonhayan eskuelan niha. Kuantu para u inatende kolehu. Kau fitme sisteman edukasion gi preparasion niha fumana` kompetensian ginen todu nasion? Sige kumilulog hinasoghu. Lau huñgan sumen namagof i inosiente na chaleg famaguon-ta.

Kulan ha yama attensionhu nai mattu ayu na kuestion: kau u gagaige ha` ayu na kanton tasi 50 años yan pa`gu para i famaguon niha lokue`? Pat u guaha mohon mas fitme na areglu gi proteksion propiadat natibu? Puede todu felis! Magahet na paire minagof patgon gi halom libre na ekspressiu.

Destrosiu: Katkuet lugat Saipan chinalapon papet ni dos pagyu ni fumatoigue hit guine gi alacha. Guaha esta pa`gu mantai kandet mientras megai lokue` animu umaregla tatte ha`anen niha. Lau todu un` atan gi maseha manu na soñgsoñg un` li`e` kabales na destrosiun mañglu`.

Inatisa mas probleman destrosiu gi appenas metgot na sensian kabisiyu pot para u mueba ensegidas manu finenina siha debi u fan mafalague. Uttimoña, kada unu gi señgsoñg umatotga-gue` tumutuhon areglu esta kase dos, tres dias dispues `nai mafattu anunsiu ginen i hegsu`. Dios mihu na mattiru hombre ke sumen makat na biahe.

Mientras adumididi` sige ta hoka tatte machalaponta, sige lokue` ta petsige hinanauta sin ayudun federat `sino gobietnon iya Marianas. Sumen nafatigau i taya` fitme na areglo siha gi ayudu ni ileg niniha guaha guine para i numesessita.

Finatai: Sige ham yan Magoo umachatge `nai monhayan i serimoñas simienteyu` giya Susupe. Era uma-`afaisen ham haf` malago` mame `an un` dia bai`n madispone. Ilegña na kontentugue` mabalutan gi un` sabanas apaka` ya umahafot. I kulot apaka` ha signififika gasgas yan huñgan listugue` umembrasa ginasgas antes de u sige hulu` gi lañget.

Ha faisenyu` haf` gaige hinasoghu. Ileghu na malago`yu` masoñge tatautau hu dispues `nai bai` ma-enteru. Ha petsige haf` na para bai` masonge. Ileghu, mauleg baina` seguru na mataiyu` antes de in hafotyu`. Tatnai sisida para in` limos hit dibatde gi halom odda`. Dios mihu Magoo!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.