Hinanau Kara` Moneda
Sinparat aminason familia ginen kumahulu` gasto siha. Gi mismu tiempu sumaga sin hatsada sueddon i tautau siha pot 14 años na tiempu. Tat ti chumichichi katkuet lugat gi enteru perlas guine siha na islas. Haf` mohon futtuna-ta gi taiguine na kondision yan abarambau na kinalamten?
Todu gaston familia hu guatdia sin ditension. `An ti presisu pues u saga i sientimu gi halom pottanmonedahu. Hombre para apas mediku yan amot sumen makat na tiru pa`gu na biahe. Megai pumadedese taimanu u fapoposgue na tiempu!
Guahu ha` i lañga` ni lumañgag umesalau kau para tafan losus ta`lu pot mampos fresku i mañglu` hegsu` I Deni`. Dios tiampare na mañan losus ginen te`ug na katdun to`lañg! Gi mismu sakudida seguru na siempre u maribaha mas rinikohen kontribusion tax para i sigiente na dos años. Nahoñg mohon fiñkas para kubren apas CUC, CHC, PSS yan manritirau?
Ribosa makalelon titanos miyu ta`lu un` biahe. Abisa todu famaguon miyu ni mangai familia na uma-adahe mauleg salape` para gastun familia. Pa`gu mas na biahe na debi u guaha satton na inadahe. Che`gue este pot satbasion!
Nesessidat: Yangin mayoria ti mumalagu`e na umachule` iya Pagan, pues haf` siña in` rekomenda pot adelanton linala` todu gi bandan fiñkas yan cho`chu`? Debi tana` balansia este pot konsiderasion mayotmente ni siempre numesessita cho`chu` para mantension familian niha. Yangin presisu na umabota, pues mauleg tachogue pot para takomple i asuntu gi hilu` dichu disision mayotmiente.
Fuetsau: I tres ira ni lumuñu` Marianas—matai sisteman komunikasion yan dos destrosiun pagyu—ha dismurona kinalamten ekonomian i tanu` sin ditension. Kasi i maseñala na $145 miyon para umarikohe na kontribusion tax pa`gu na sakan dudayu` kau u posipble.
Dispues, fuetsau debi u fan ma-utot todu gaston gobietnamentu pot para u guaha dididi` para gaston setbision publiku tat kumu hinemlu, edukasion yan pas gi komunida. Siempre u tutuhon anog este na finatsu seriosamiente kuattro esta sais mesis na tiempu. Gigon pañgpañg este aregla ha`anen miyu ya in` gef adahe pottanmonedan familia.
Estague` na tiempu `nai tai kampu hau mangasta sin presisu.
Suspechu: Guiya este na mattiru i muna` chachatsaga hinassota haf` na katma lau inipos metgot kurienten sanpapa`. Fangu`ot pot no un` kinilili`. Na guaha mas inadahe gi todu kinalamten gastun familia. I gastu mas megai lau i fiñkas-ta mas menos! Mauleg para u yilulog hit gi sigiente dos años na tiempu!
Diskuidu: I chinatsaga ni siempre mas u didog lamayot patte diskuidon manma`gasta. Lau ti namanman sa` tai guine dobladan rinesaken napu gi birada. Tat tiha chalapon ya hagu ni munanangu debi un` satban maisa hau.
Puede guaha dididi` mas kampu para tali`e` mina` tres na hinalom napu yan `nai ha risakegue`. Hana`e` hit tiempu maneyag mannañgu gi halom chubasku.
Kosus: Gi todu estadu giya America i gasto programan manritirau muna` kakara` i gobietnu. Parehu yan este, guaha $789 miyon pesus na dibi debi i gobietnu u apase estake humanau i uttimu membro. Makat na obligasion. Estague` kasi mina` matai i programa ya ma-abandona ya ni unu malagu` umatrebigue` manofrese satbasion.
Gi finatai programa, mas ke tres mit (3,000) na empleau esta ti siña ma-añgoghu na guaha para katsun moneda para siha dispues de 20 años na setbisiu. Yangin mamomolu` hau gi programan 401K `sino social security pat todu i dos pues guaha dididi` para nesessidatmu yan gastun hinemlu`. Guaha ha` ayudun Medicaid para asunton hinemlu`.
Programan Natibu: Sige hu tufuñg numeron offisina manma-establese pot natibu. Ha inklusu Indigenous Affairs, Women’s Affairs, Carolinian Affairs, Dept. of Community and Cultural Affairs, yan otru siha. Lau `an ta atan kau guaha maseha un` programa para i tautau `nai siña mana` guaha ayudun para u adelanta ha`anen niha, SERU!
Dispues, sessu mafuegun fabulas de chispas kasi pot kadu` guaha bidan niniha. SERU! Inipos mampos megai attension hombre ni un` programa guaha para hita. Todu este manhamalefata na ta u`upos nesessidat natibu ya ta letke kadu` todu mauleg? Debi tana` para i nuebu na kutturan “shoot, shoot, shoot” sa` esta ti sinisiñgun! Dios tiampare na diskuidu!
•••
Orihinat: Umekuñgogyu` kantan “Chamorro” gi mapos na Dameñgo gi KKMP 92 FM. Manbonitu na sunidu siha ginen mankakanta na attista. Gi halom sientu (100) kasi dos `sino tres ha` huhuñgog orihinat na kanta materiat, sotfa yan palabra.
Los dimas haf` na fakterian matransladan kantan otru deste as Kenny Rogers, Connie Frances, Pat Boone yan Glen Campbell. Magahet na taya` esta siña mañge` orihinat na kanta Chamorro? Dispues, pinalo`pu` ni manlache siha na palabras kontra intension i tumuge` i orihinat na kanta. Dios mihu!
Ilegña i unu, “Ti gi un` palasyon i riku `nai gaige tano`hu”. Ke lau siña unna` hulat un` tanu` halom gi un` guma? Estague` linachiña i bastus na usun liñguahe.
I otru ilegna ti hana` hanau kattaña ya haf` taimanu u fattu `nai taya` kontestasion. Gi primet lugat un` chiget gi dibusion luga. Yangin ti unna` hanau, haf` taimanu ma-oppe `nai ti marisibe? Kontestasion `nai gi primet lugat un` admitte na ti unna` hanau? Ti umadanche intension yan tai aksion gi tutuhon finu` i kanta. Kulan fuetsau unna` fofo`na i karetan guaka sin un` onse i ga`ga`!
•••
Estrakada: Kase guaha `nai in` hiñgog ayu na palabra i “dignu”? Hafa sustansiaña eni? Guaha `nai in` fagcha`e` atlibesña?
`Nai hu resignayu` kase sais años tatte taya betgansa gi korasonhu sa` listuyu` humanau. Nahoñg na areglu huna` guaha umaregla tatte i DPL ginen manada che`chu aplacha` yan kochinada kontra i publiku!
No siankasuyu` sa` dañkulu pinegahu na konfiansa gi operasion depattamientun tanu`. Dispues, taya` hu didibi gi halom manma`gas ni manma-elihe. Hafa hu chogue mau`udai todu gi letran konstitusion ni dumispone operasion yan fuñgsion DPL. Hu huñgog ha sasañgan dispues i ginen gobietnu na malefayu` na guiya i gobietnu. Dinanche!
Lau malefa i paire na guiya mismu tatan Attikulu Onse yan Dose ni fumañagu depattamentun tanu`. Haf` na para u aminasa mandaton lai konstitusion pot politikaña? Manu pindehu gi konstitusion `nai mana`e` hau kampu fuma` tano`mu tanu` publikun Marianas? Lastima!