Haf` Mohon Futtuna-ta?

Share

Teñga `an katma yan silensiu hinasoghu sige hu taka` haf` futtuna-ta guine gi perlas iya Pasifiku bente esta siñkuenta años yan pa`gu.

Sin satton na kinimite para ta planeha futtuna-ta, i sahyan natibu pa`gu kulan un` batku sin timon ni pinapanag katkuet direksion ni manloka lañgat gi taduñg.

Lamegai mansustansiau siha na asuntu debi ta estudiaye sin ditension. Primera i modun edukasion famaguon-ta. Haf` ta a`atan mona para offisiu siha ni mau`udai gi pisun edukasion `nai siña mañaunau famaguon-ta gi areglon adelanto para este siha na perlas?

Estague` kasi mas makat na kuestion ni debi ta fana` satton ya ta diskute gi halom hita mismu. Pot ihemplo: Dispues de gera Japon ha ayeg science yan technology kumu asuntu para u atbansague` yan tautauña. Este na disision umayuda yan sumede Japon na u atbansau gi todu prinedusen deste kareta, amot, tinanom, pinegsai yan modetnu siha na kosas tat kontodu makenarian hospitat siha.

Dikiki` na nasion lau guiya mina` tres mas dañkulu na ekonomia gi tanu`. Enfin, anaku` na karera mina mauleg ta tutuhon dinaña` natibu pot este na asuntu.

Nessesidat Militat: Deste kiñientos años tatte todu nasion ni humatme islas siha giya Pasifiku pot nessesidat militat. Ni unabes `nai guaha planu para i natibu gi adelanton linala` niha. Makepunu modun linala` tautua islas kontodu liñguahe. Ni unu felis gi este na tailayen pinetsige.

Mamatkilu i natibu lamayot patte pot tai akomparasion atmasña kontra i nasion ni humatme tanu` niha. Flechan katupat ni ñgai`an `nai u parehu fuetña yan balan kañon. Poresu na ha pañot i natibu mama` mosu gi mismu tano`ña.

Guaha inadahe pot no `an manimbeste u fan mapunu lamegai gi natibu. Masuñgun todu mattiru pot para u safu tautauña. Lau klaru deste Españiot na pot para una` anchu papaña gi numeron isla siha ni ha amot i natibu.

Haliman para u pega sisteman radio guine giya Pasifiku mientras i Japones umachule` planun niha. Gaige pa`gu i Amerikanu ta`lu pot interes militat. Tatnai mapublika haf` planun niha pot tautau iya Marianas. Na ti hita i mandueñon este siha na islas?

Debi i manma-eduka siha na tautau umatutuhon dinaña yan seriosu na inadiñgan pot este yan otru siha fina` programa ni siña umadelanta linala` tautau-ta.

Menos appottunidat: I kinalamten inipos chafleg `nai megai man-mamatmos gi halom fache` miserapble. Este na sinesede para u dinilalag manadan famaguon-ta dispues de monhayan estudiun niha gi kolehu. Megaiña u fañaga entalu` Guam, Hawaii yan America. Hita fuma` sasalaguane futtunan niha.

`Nai anchu i appottunidat para familian niha siempre madisidi na u fañaga gi ayu na estadu `nai bula appottunidat deste edukasion, mauleg na sisteman hinemlu`, cho`chu`, yan anchu na kampu para adelantun offisiun niha.

Estague` na puntu appenas guine. Los uttimu mama` espehos sasalaguan ni dumululag tautau-ta ginen tano` niha mismu. Mañge manadan offresimientu para umadelanta i linala` tautau-ta siha? Kau i ti in` mirese na pagamientun miyu i solu presisu para hamyu?

Pagyu: Gigon kayao i mañglu ha tutuhon muna`gasgas gi oriyan yan halom hatdin. Ti hinalañg i amku` ni tirun pagyu. “Deste antes ihu estague` na mattiru patte gi gumualu`. Tutuhon talu dinuebu sa` siempre un` fañgusecha dispues”.

Ha rempesa `nos kuantos enggleran golai dispues hana` fañochu i pinegsai antes de u deskansan ñaihon. Sigiente dia ha kontinua muna`gasgas. Gi pupueñge hana`eyu` dididi` fina golai para teñguañghu. Magahet na satton yan mesñgon na amku` gi offisioña.

Hu faisen kuantos tiempu ta`lu para u gualu`. Ti matman na kasi siñko años. Gi ayu na tiempu mas menos fuetsaña para dichu che`chu` gualu`. “Po`lu i tetehnan ya i famaguon u pinetsige”. Manuñgag ham tuban lahe gi lemlem tautau. “I mattiempu hagas patte gi linala` lancheria siha guine”.

***

Gi biradan i gima`, sumugu-yu` gi inai Puntan Muchot para bai` aligau un` amiguhu ni tumalaya guihe na talo`ane. Era esta matata`chong gi tatte karetaña ume`efresku. Gaige esta patteghu` manbonitun satmonitiyon gi halom botsiyu. Sige ham kumonbetsasion estake umadiñgu ham. Mauleg offisiun niha dispues de manritirau. Probichosu!

Gi kinelichan-hu sumugu`yu` gi amigu-hu Magoo para baina` fañage ni suetteghu. Ilegña na mauleg finatoghu. “Sina mohon un` chogue `ste kada dia?” Pindehu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.