Satton Na Finu` Lahe

Share

I ababañg sessu kineni` ni ininan kandet. Uttimoña sineñgge ya pininu`. Kulan uma`achule` yan ga`ga` politika guine. Sige machoneg ti man-presisu siha na asuntu. `Nai man-sineñgge kontodu hita man-tostus!

Sessu man-e`salau pot direchon tautau tanu` gumobietnan maisague`. Kau sumasaunau i mana` kara` kahan iya Marianas gi este na ridu? Tai bali operasion gobietnu `an tai fondu para u kalamten. Kau este uttimu nina` siñan niha i kara` kahan Marianas?

Klaru na puru finu` miron, tai fottalisa i man-mansañgan siha. Gi hilu` este siempre kada ratu man-matompu` hit pot tai mañglu` redan kareta-ta.

Yangin problema ma`apase dibin kandet gobietnu $31 miyon haf` mohon apas para i programan man-ritirau? Siña ta añgoghu pat pisun chansa `nai mau`udai?

Afañielos, este yan otru sustansiau na asuntu siha asunto-ta ni publiku. Debi u guaha metgot na mañan kabisiyu gi disision satbasion i kinalamten linahyan. Halo?

Sentimienton ‘Chalan Iya Hame’

Antes ayu solu gaige gi hinasoghu pot Isla (Pagan) i finatton mañainan mame ginen hilu`. I otru i biradan bapot gi pantalan `nai sige uttimu linefan trastes familia siha.

Dispues, kumate i businan bapot ya sige huyuñg gi sagua` iya Tanapag estake maliñgu paluña gi hemhum lemlem tautau.

Man-mattu tatte gi uttimon Agustu pot para u fan eskuela i famaguon guine. Dañkulu na preparasion teñguañg niha deste tinala` katnen babue, guaka, guihan yan `aggun haya.

Kasse siete años tatte huli`e` ayu na isla i hagas pumaya`ya` gi guinifihu. Hu rikonose enteru isla pot para bai` li`e` haf` guinahaña. Diberas tai atparehu ginatboña. Pagan i guaguan na perlas gi enteru islas siha guine.

I yumama attension-hu i sentimientun para umata`lon okupa i lugat piot gi halom i hagas mañaga guihe. Hu komprende ayu na diniseha pot gi finu` i kanta, “I chalan iya hame”. Dañkulu na difirensia iya “hame” yan lugat “mame”. Ayu na isla `nai guaha man-mafañagu `sino man-dañkulu. Pues todu i tiempu gaige gi sentimienton minahalañg niha pot iya “hame”.

Fuera de ginatboña, bula guaka, babue, ayuyu, fanihe, yan todu klassen guihan gi oriyan tasiña. Dos klassen unai: apaka` gi sanhaya, atiliguñg gi sanlagu. Dos lokue` sagua`ña gi punta huyuñg gi hagas soñgsuñg. Gaige ha` lokue` i hagas kapiya.

I primera trompison planun para umasagaye i guaha `nos kuantos botkan na man-lologlug esta pa`gu. Gaige unu gi halom sadog gi papa` i pagpag na botkan yan tres gi sanlichan na bandan tanu`. Propiu i para tapega tautau gi piligrosu na kondision? Kau guaha fondu mana` sahñge para este na planu?

Otru siha asunto-ta

Un` amku` apmam ha diñgu Saipan. Dispues de sisienta años `nai mattu tatte. La apmam sumaga sanlagu yan Guam. Teñga `an man-uñgag sitbesa ha lagnos mahalañgña nu i tanu`gue` `nai mafañagu, Saipan.

Sige pa`gu kumanta sunidun tiempon `nai papatgon-gue` guine antes de u diñgu i tanu`. Hu huhuñgog gi sinsiyu na kantaña i espiritun natibu. Sen ti malefa ginen manu-gue` yan i guinaiyaña ni O`Perlas iya Pasifiku. “Estague` na tanu` `nai gaige añklan espiritu-hu kumu Chamorro”.

Magahet na siña un` kone` i tautau para hiyuñg Marianas lau ti siña un` lagnos espiritun Chamorro ginen guiya.
***
Apmam deste uttimu huchage fresku na titiyas mai`es. Mauleg na birada deste ke matife gi troñku, magugan, matala`, ma-eskome, maguleg, mamulinu ni manu gi hilu` mitate dispues `nai mana` masan hilu` komat.

Ai na pinaire yan tininon guihan, finadeni` mañahag pat flitada. Sessu lokue` mattu malago`hu linemug lemai ni maleche mantikan niyog. Sali hit ha` na tiempu hinegsa` yan pan. Dios mihu! Man-malag manu `dai i hagas sentadan natibu?

Manadan Dibi

I dibin gobietnu kandet mas ke $31,283,770 miyon pesus. Makompatte este entalu` administration $5.34 miyon, hospitat $16.3 miyon, eskuela $8.3 miyon yan otru ahensia $1.3 miyon. Este na dibi gi CUC siña fuetsau hana` fontun operasion sisteman kandet pot siempre gai chinatsaga i ahensia mamahan laña.

Guaha lokue` otru siha man-ladañkulu na kobransa yan obligasion gobietnu. Mina` gai chinatsaga ensegidas ma-apase este na dibi pot ti lagse` hinalom nuebu na kontribusion tax ginen i bisnis. Haf` na disposision guaha? Gaige ennau na ineppe gi administrasion.

***
Mattu un` tiahu yan fina` kottot, ilegña para bai` saguaniniye dididi` kamute `an man-hale`yu`. Hu chuli`e` para iya siha gi la talo`ane. Estaba manunu tinala` katnen babue. Magahet na i man-amko`ta matatiye haf` pinayun niha `aggun haya.
***
Duru un` tiahu chumaleg `nai ha sasañgan un` `eggu` tiuhu. “Diariu ha kamarote asaguaña antes de u hanau machochu`”. Dios mihu! Dalai na che`chu` `egguria!
***
`Nai pumeska i tiuhu un` dia, taya` kinine`ña solu pegi`. Hu faisen haf` para u chogue ni kinine`ña. Ilegña, “Ikuliñg, finababa i finadeni gi hilu` maipen hinegsa`!” Kabilosu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.