Huegon Finu` Chamorro
Guaha `nai masañgane-yu` na taduñg na finu` Chamorro huna sesetbe. I palabra otdinariu lau kasse pot ti sessu tana` setbe na mapo`lu kumu taduñg. Gaige ha` gi supin tasi, trabiha ti lumili`uf-yu`. Lau maila` ta chage mas finu` nana-ta.
`Nai pa`gu man-mattu ham gualu` Tagpochau in` tutuhon “umabahu” i lugat. Man-lodu` troñku pot ti man-mapacha deste finagpu` gera.
•••
Gi Disiembre na mes, in` li`e` tinanom mame dagu “mamunu”. In` seta ta`lu un` añu dispues `nai in` kisecha. Kontodu hagas troñkun niyog lokue` man-mamunu`.
•••
`Nai dinanche fotten pagyu iya Luta, man-mangagao i mañeluta “abiu” ayudu pot mampos didog destrosiun i pagyu.
•••
Mes Abrit tiempon man-apasen “aduana” yangin enfin guaha kuentamu. `An taya` pues kasse guaha para un` mana`e tatte (tax return).
•••
Malalagu un` patgon gi halom uchan. Ha “adañggua`” i fache pot no u masmai degaña.
•••
Mañge` atulin harina lau pot dididi` “aguanon”. Mana late`uk dispues.
•••
Mamahan-yu` sinturon-hu ni “aguyon” biyasña.
Gi ritiradan cho`chu`, hali`e asagua-hu na “ambre-yu`”. Ensegidas mama` sena.
Tantu ma-espanta i patgon, todu mana` “aminasayon” na esta tiha tuñgu` haf` para u chogue.
Un` amko` kulan tatan i señgsoñg pot “amtao” gi finapos tautau.
Ha pega i nana i neni gi “anadot” para u tutuhon umeyag mamokat.
Lastima manadan salape`ña i prohimu as Howard Hughes. Matai yan kochinuña dispues pininu` chetnot “enkotdio”.
`An sinasapet hau pot heñiun “malagtos”, pegaye “lemonaya” i gima ya un` hala lokue` para i santatte. `An ti kontentu hau, pues para macho`chu` ya un` pulan i pastahe.
Machochochu` kumu hatdineru gi fina` gualu`. `An ogga`an, ha rega i tinanom dispues man-“despoñga” “kapuyot” siha gi tinanom tumates. Ha kone` dos poya ya ha “digueya”. Ha rikohen ñaihon i haga` sa` malagu` i amuña flitadan manog para senaña. Paire na boka piot ya mana`ye mediu puñu` na to`an doni` sali.
`Nai mamapot man-huyuñg i chiba gi kelat sanlichan, hu hileñgga-yu para u lalibianu. Puti lau ayu solu `nai siña malagnos i chiba ginen trañkan i kelat.
Umega` un` sumen chatpagu na amigo mubin (kachido`) Elvis Presley. Ilegña gi finagpu` na `an taiguihe bunituña as Elvis para unna` bula famaguoña. Duru i chaleg tuyan `nai masañgane na u ketu. “Tatnai sisida para u fan malalagu dose na man-chatpagun famaguon gi bisinu”. Ai na grasia i che`chu` botlu.
Bes enkuando bai bibira-yu` tatte yan mas palabra ni hasan tana setbe na tiempu. Praktika usun hila` nana-ta ya in` fanague famaguon miyu ni liñguahen niha. Liñguahi-ta solu sahyan espiritun natibu maseha ñgai`an na tiempu. Estague` u fan inesgaihon mona kumu famaguon O`Perlas iya Pasifiku.
Chetnot Ñalañg
Piniloghu na ositan lau `nai huli`e un` lahen mame chomochu` siñku na platun neñkanu` ni dañkulu dispues dopblague` ni katdun to`lañg, sumeha-yu`.
Dispues `nai hu komprende na maseha kuantu ha kanu` ñañalañg ha` i prohimu ayu mina` ti siña pumara bumoka mientras guaguaha` neñkanu` gi menaña.
Tihu tuñgu kau in` hassu un` prohimu giya Guam ni matai guine gi alacha. Diberas ha chage I prohimu rumibaha libraña (800) lau dimalas dispues.
`An mampos lodu` i tautau ginen este na chetnot magahet na namase` sa` ni para u famokat chatsaga. Kontodu timoña inaminasa `nai ni para u tohge mapot. Ni taimanu na animu para u utot kinano`ña ti u felis. Guseña ha sumukegue` mas.
Puede guaha masoda` amot chadeg para este na chetnot. Makat para i pumadedese tatfoi animuña para u na`lu tatte gi regulat na kinalamteña antes.
•••
Ha faisen-yu` un` prohimu haf` na presisu na u eyag finu` Chamorro. Sige mona ha oppen maisague` `nai sumaunau gi halom konbetsasion i tropa. Hombre, hila` nana-ta i finu` Chamorro ya na`mamahlau para un` famamaisen haf` na debi un` ketuñgu` liñguahi-mu.
•••
I liñguahen tanu` solu sahyan ni sumede natibu fumat-ta haf` i likidu tradisioña. Gi hilu` ennau na sahyan `nai gaige kabales espiritun Chamorro. Ennau na espiritu una` oppan haf` tinatet-ta kumu natibun O`Perlas iya Pasifiku.
•••
Man-gaige hit puntan un` tolai ni siempre ta krusa para i otru banda. Megai siha asuntu para tafagcha`e gi este na karera. I kuestion ni sessu siempre tafana`: haf` gi todu fuetsau na modun tinilaika mauleg para kuttura yan tradision natibu?
Kau para tasede fuetsau tinilaika siha dumopbla haf` tradision tanu` pat debi u atlibes? Gaige este na asuntu gi dos patman kanaina-ta. Maseha haf` taimanu, chatmiyu fan malelefa na gi uttimu besis hita solu kapitan galaide`ta. Hita solu siña sumatba problema-ta mismu!