Señas gi kantun chalan

Share

Katkuet pattida yan tropan kandidatu sige man-e`salau gi kantun chalan “bota, bota, bota”. Fuera de malachai-yu` machatge ni litratun niha gi kantun chalan man-huyuñg ya masegunduye saulag señas. Kulan mohon tita tuñgu` haye siha.

Entalu` a`gañg, batbaru yan man-doli na heñiun kabayerus man-estaba gi kantun chalan. Guaha chatgon lau metbios estomaguña, chatgon lau sinaulag putin uchan ma-atde, chatgon lau ni guiya mismu ti ha komprende haf` ha chachatge. Guahu i masuette sa` nukeruyu` ni masusesede. Hinalulula-yu` para i gima sa` masuetteyu` kachu` para sashimi yan kelaguen.

Mientras duru i señas, gaige gi un` banda un` familia man-e`esuette sinsiyu pot guaha para umana` hanau para hospitat hiyuñg Marianas. Dañkulu na difirensia ginagau botu yan sinsiyu pot minalañgu.

I ginagau ausiliu pot minalañgu debi ta komprende na pot taya` fondoña i programan medical referral para gastun i pipulan. Lokue`, mientras mas mona mas megai tautau-ta man-ninana`ye ni mas man-seriosu siha na klasen chetnot. Un` asuntu na debi uma-estudiaye sin ditension ni man-sabiun hegsu` I Deni`.

Alibiu: Yangin para un` faisen-yu` ayudun botu, haf` che`chomu pot guaguan kandet, insurance hinemlu` yan apas deductible (hospitat), presiun neñkanu` yan otru siha nessesidat familia, gaselina, gastun hinemlu`, ma-utut 25 pot sientu gi pagamientun man-ritirau, yan hatsadan maseha dididi` gi sueddun empleau ni tatnai mahatsa pot 20 años na tiempu?

Dispues mas ke 3,000 na tautau-ta dumiñgu i tanu` pot taya` appottunidat cho`chu` `nai siña masoda` mantension familia. Este na kastigun linala` miserapble rekueddun miyu ni tautau-ta mismu? Fuera de ennau, in` lañgag bumisita lagu pot botu dispues de didog na diskuidun miyu? Dios mihu, otru che`chu` kabron!

Bisita: Mattu un` prohimu mamaisen bendision pot sumaunau kumandidatu na biahe. Hu tamtam haf` kinemprendeña pot asuntun linahyan. Ni unu gi kuestion-hu ha danche lau sige ha` de ha chalegua-gue` kulan fresku na hiniyuñg professot karissu.

Hu chaba` ya huna`e klaru ni hinasoghu. Hu fanu`e lokue` manu `nai guiya mismu gumuadog naftaña. Deste ayu na hinanauña esta pa`gut i uma`ali`e ham. Mampos bibu sikosña sin u asegura na makandalu fitme yan usun titanosña. Dios mihu! Lau lamegai man-gai heñiu taiguine `sino man-atotgante gi ti fafayen niha. A`Saina!

Fresku gi fina` lehñgon

Gi fihon foggun sanhiyuñg, ha estira un` brin yan siya `nai ha tatane`gue` i amku` diariu. Antes de u fatachoñg hana` fañochu i pinegsaiña siha dispues ha birague guatu gi siyaña gumimen kafe.

Sumen fresku lugatña sa` ha planta gi papa` lehñgon mayao troñkun mames. Ha sufan pa`gu i niyog ya hafa` matan tautau. I hayun pagu hafa` galaide`ni gai layag. Guaha otru hinatmaña kumu hagas hureru kontodu macheten to`lañg ni tatnai huli`e sumugu` `an pañgpañg.

Hu li`e gi un` banda pinita` niyog era fina` ta`ug para u pega gi kanton linderu gi lemlem tautau. Pot primet biahe lokue` hu li`e man-dañkulon umañg ni man-mantika abunen niha. Paire matunu `sino makadun lechen niyog.

Gaige talayan tiau makakana` gi kanton pottan kusina. `An dinanche ha`ane yan ora, ha tulusgue` para i kantun unai umesuette tapadan tiau, faya yan otru siha na guihan man-dikiki`.

Hu li`e lokue` mamunu` babue deste tutuhon estake ha chuñgat i ga`ga` ya ha tutuhon sumepara haf` para flitada yan tininu. Finu macho`chu1 kontodu chinamoskan patas.

Unu likidu hu repara: I antau, finu yan sumen nama`aggem na eskaleran konbetsasion gi entalu` dos amku`. Hu hoka yan gotde gi kadenan sinturahu para bai` hahaassu gi karera.

Antes de bai` hanau, hana`e`yu` dididi fina` golai yan hina`men katne. Gi biradan para iya hame sige lumiliku` hinasoghu haf` na ti siña mohon taiguihe modun linala`hu? Sen tai molestia na amku` yan asaguaña. Todu kinalamten sumisiha i dos kontodu misa, lisayu yan nobena.

Animas: Gi un` kantun tasi ni hasan mabisita, hu huñgog un` ekun bos kinikilili` halom ni mañglu` ginen i rubentason. Gi primet biahe ti hu attende. Sige hu rikonose oriyan ayu na kantun unai. Mi-achu` ni man-dañkulu yan barañka mampos para usun familia.

Gi suena na lemlem tautau, hu huñgog ta`lu i mismu ekun bos ginen i chagu`. Mas klaru na ayudu finaiseseña gi kasse hechuran tinayuyot. Sin ditension hu tayuyute pot 18 dias. Ala kuenta malagu` i prohima ayudu mahuchum lebloña pot esta mamalefan ñaihon-gue` ni familiaña.

Hu promesa tinayuyot sa` ennau ha` ninasiñahu. Gi dumeskansaghu guine na pueñge hu siente kulan ha ulus iluhu. Hu ayu`us ya hu sañgane na u hanau ya u deskansa sa` esta todu felis. Makat hu ñega finaisen un` animas. Dispues, hana` magofyu` pot inañgoghu ni ha pega giya guahu.

Dispues `nai hu sosoda` na maliñgu ayu na prohima ya umahnanau ti masoda`. Ti hu tuñgu` haye-tue` sessu, lau enfin magofyu` sa` hu pega esta gi sagaña. Hahassu lokue` haye na espiritu gi tinayuyot miyu. Man-gaige ha` gi oriyata kumu petmanente natibun este siha na islas.

Madulalag i amiguhu ni segundu asaguaña. Hu faisen hafa guaha. Ilegña magacha`gue` yan si gayega. Tiha tuñgu haf` para u lapblayu` `nai hu sañgane na mauleg sa` gai tinemtum i asaguaña. Dimoñu!

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.