Inadiñgan tanu` Marianas

By
|
Posted on Jan 14 2014
Share

Matutuhon inadiñgan estorian tanu` iya Marianas tat kumu haf` tinateña, haf` intensioña yan sa` hafa na mapega halom kumu unu na modun proteksoin inakonfotman i Covenant.

Ni taimanu na atlibesmu, i tanu` sumustene linala` natibu deste antigu na tiempu esta pa`gu na ora. Poresu na mitanu` i natibu ya ti mana` lastima haf` uttimu guinahan niha.

Konsidera `nai bo`bu` i tanu salape gi mediu ochenta siha na sakan ya masede natibu bumende tano`ña gi otru rasan tautau. Hagas magpu` lisayon taloane. Kontodu manbende tanu` siempre u fan atkila gi mismu tautau ni ha bende ni tano`ña. Esta ha` masusesede este ya i kuestion: kau para ta abiba tinilaika `nai mas megai u fan man-atkila ginen hagas tanu` niha?

Guaha `nai manasetbe bahun ekonomia kumu rason na debi ta punu` i Attikulu Dose. Na ti machuchuda` salape guine gi ochenta yan nobenta siha na sakan lau gaige ha` este na areglu? Gueku i rason gi este na patte. Muñga mafa` segni i fitme na areglon tanu`. Dispues, ti man-gagagau na`ña!

Kuestion: Kau listu i natibu sumotta malimitten dueñon tanu` ya umababa para otru tautau siha? Na ti este solu uttimu na direchu mina` libre tautau-ta gi halom todu batidan tinilaika? Kau yangin ta sotta ti u fan mahalañg famaguonta ginen taduñg gi titanos te`lañg niha na guaha gi lina`la` niha ti kabales? Este na minahalañg `sino gueku na sentimentu i konsensia yan anten tautau isla.

[B]Lai federat i Covenant[/B]

Ma-apprueba un` ginagau ni lehislatura para umata`lun negosiu i inakonfotman Covenant. Buente ti marepara na gaige i Covenant gi papa` US Public Law 94-241. Kumeke ilegña na yangin guaha debi uma-adelanta pot Covenant, pues debi u guaha nina` halom fotmat na asuntu siha guatu gi delegadon iya Marianas.

I delegado siempre ha pega ginagau tinilaika gi papa` i kontrata gi hechuran amendasion. Debi ennau na ginagau uma-apprueba gi dos guma` i US Congress. Gaige ha` lokue` gi papa` Seksiona 902 gi kontrata inalie` dos banda kada dies años pot para u guaha mas inakomprende gi relasion federat yan Marianas. Mauleg ta atan manu mas na chalan `nai hulat asunto-ta.

[B]`Nai appenas fondu[/B]

Megai familia man-e`ensinahyau gi halom fache` miserapble na modun linala` ni pinegan man-ma`gas niha. Suette na metgot i kutturan ina`ayuda gi mas man-chatsaga na mañeluta `nai kontodu food stamps ta chalapon pot satbasion kinanu` niha.

I mahatsan balen insurans (insurance)hinemlu` 40 pot sientu ti inayuda i 3,000 na familian man-ritirau ni ma-utut 25 pot sientu gi sueddon niha. Dispues guaha otru siha hatsada tat kumu neñkanu` yan kontodu kandet. Kada umayau i CUC gi bañku siempre ha bira guatu gi tautau apas ennau na kobransa. Kase estague` siha na regalu esta matutuhon man-malagnos taftaf antes de Noche Buena.

Chatmiyu fan hinahalañg sa` kontodu este na buruka siempre u faliñgu gi puntan lañget gi ti apmam yan pa`gu. Gaige pudet tinilaika gi patman kanai miyu.

[B]Suspechosu na esperansa[/B]

Kada hu rikohe sientimos ginen betsaghu yah u tufuñg, parehu tutat gi uttimu ya ni bai` tufuñg dies biahe, i tutat parehu. Bidan kaduku i un` ta`lun tumufuñg gi hilu` esperansa na uma-umenta mas gi otru tinifoñgmu. I tutat ayu` ha` na numeru.

Kase i guekun pottanmonedan familia na guaha `nai tachage tumufuñg i mismu sinsiyu gi hilu` guinife na puede suette ya ma-umenta. Huñgan, bidan kaduku bidahu! Ti bai` hineñgañg yangin lamegai lokue` silensiu mañaunau gi mismu etsisiu.

***

Esta matutuhon estrakadan politika. I kandidatu siha kulan kesnudan umañg. Sige machage i nuebu na kara’ niha. Guaha lagse` ya hulat, kalattun, dikiki yan dañkulu. Pa`gu ‘an mattu oran umesalau “biba” ya ti un`sosoda` kara`mu, chage humatme maseha `an basihan tarun jam. Dios mihu!

***

Yangin lache tataga`mu ni asuntomu gi pisun lehislatura, kumeke atrasau hau `sino esta ha` atrasau, siempre un` ensinahyau satbasionmu. Yangin oppan un` kontra sentimentun publiku pot casino, pues pa`gu na botasion u huyuñg sentensiamu ginen mismu publiku ni un` isague pot disisioña. Haf` mohon?

***

Mapoñga man-ritirau yan empleau siha mas obligasion kase 105-mas pot sientu kontra fuetsan niha man-mamahan nesessidat familia. Propiu este na hatsada siha gi halom fache` na tasin miserapble na modun linala`? Kau para ta repite ta`lu este na pinadese na biahe?

[I]John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.[/I]

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.