Taitai ya in’kemprende Attikulu Dose
Contributing Author
I Attikulu Dose mauleg in’ taitai pot para in’ ketuñgu’ kabalaes hafa i mas dañkulu na problema hafañagu kontra i man-dueñun tanu’ guine. I prinsipiun dueñu ni mafanana’an naturat na direchu ti siña ma-estotba ’sino ma-aminasa. Estague’ ’nai umatotpe dirichomu yan ’nai inestotba i mismu direchu ni Attikulu Dose.
Dispues kulan tanpen sinetnan este na Attkulu sa’ ha proklama na i tautau tanu’ ha’ solu siña mangai tanu’ guine. Lau hana’ fan kualifikau i ti man-natibu ni man-estaba guine gi Dec. 31, 1950 kumu NMDs. Gi mismu tiempu, ha choma’ i prefektu haga’ ni direchon niha pot manaigue guine guihe na sakan. Un’ lehitimu rason na debi tana’ suha este na probision ginen i konstitusion iya Marianas.
Lokue’, mas dañosu este na Attikulu kontra direchon famaguonta umirensia tanu’ mañainan niha ’nai mapega i 25 pot sientu na haga’ natibu para u fan siña man-kualifikau. Ke lau kau guaha na tiempu adbansau na makenarian haga’ para u pega klaru papa’ kuantu gi haga’mu Chamorro, Karolinian ’sino haf’ otru siha na rasa?
Guaha lokue probision ni ilelegña na todu man-ma-adapta na famaguon ni ti man-natibu, kumu minot de idat, man-kualifikau sientu pot sientu direchun niha mangai tanu’ guine. Estague’ otru aminasu kontra i dakun na intension gi papa’ Attikulu Dose.
Gi mismu tiempu lokue’, klaru na siempre ha amut direchon famaguonta ni riku na estorian tradision tanu’ niha gi hilu bulachu na mandatu siha ni mantailaye. Yangin unu pot sientu sosobla haga’ña i prohimu, guaha dirichota chumoma’ para u klama na ginen estegue’?
Gaige lokue’ na para una’ suha mas ke 400 años na areglon sisteman tanu’ guine ya para u tulaika sin esplikasion hafa i mahahanan na tinilaika. Yangin ha chule i gobietnu tano’mu praibet pot para ufa’ homestead para i otru, un’ konfotme ni dueñu? Estegue’ unu gi megai siha na rason na debi ta punu’ i Attikulu Dose.
Saludu para i man-mofona
Apmam-yu’ na danderu desde hinibenhu ya hu gacha’ mona hagas danderu siha ni dumandan lokue’ tinige’ i man-mofona ni man-maug’ yan bonitu na sunidu siha. Hu tuñgu’ haye man-mofona, haye sigundu, tetset yan kuattu na hinerasion danderu siha.
Kase ya hululu’ si defuntu Tun Joaquin S. Pangelinan ni tumuge’ ginen un’ kantan Haliman “Gi Talu Gi Halom Tasi” ni tafa’ Marianas Anthem. Saludu lokue’ para si defuntu Tun Dabid Marciano ni trumanslada este na kanta guatu gi Carolinian.
I otru fitme na haligen sunidun Marianas siha ha inklusu i dos umasagua as Mr. and Mrs. William S. Reyes. Megai gi tinige’ niha na kanta mafa’ uson eskuela gi enteramiente eskuelan publiku siha antes. Siha lokue’ umesgaihon mona i koru gi katedrat pagu pot apmam na tiempu ya sumen bonitu i kantan Gima Yuus piot gi tiempon Haanen Gupot siha. Estague’ i mas dañkulu na kontribusion niha.
Hagas lokue’ maug’ na kontribusioña si defuntu Tun Jose S. Pangelinan ni tumuge’ “Ti Gi Un’ Palasyon I Riku” yan “I Hatdin Giya Paraisu” ginen Hawaii mage i orihinat na sotfa gi segundu kanta. Gaige lokue’ si biuhu Elias P. Sablan yan kontribusioña “Mafañagu I Niñu Giya Belen”. Guiya yan i hagaña defunta as Mrs. Maria S. Reyes tumuge’ i sotfan este na kanta. I orihinat ginen iya Mortlocks giya Chuuk.
Hu saluluda loke’ i ginen maestraghu as Madre Pia pot guiya tumuge’ “Hagu Inan I Lañget.”
Un’ sumen ma’gas lokue na saludu para si defuntu yan defunta Tun Josen Fitial yan hagaña Ninañg ni megai na kontribusion nina’ halom niha piot gi korun Gima Yuus”. Siha sessu antes i korun i ’las ochu na misa gi katedrat pagu.
Tana’ saunau lokue i ginen maestron mame as Señor Felix Fitial pot tinige’ña “Gi papa i kandet”; lahen defuntu Tun Josen Fitial. Siña ta pega este na grupu gi primet yan segundu hinerasion ni tumuge’ man sen bonitu siha na sunidu ni esta pagu ta huñgog ekun niha gi aire.
I tetset tropa gaige i defuntu as Leo Rogolifoi, Kanisiu Limes, David Peter, Betti Kaipat, Pedro Olopai, Jose Taitano, Luis Limes yan otru siha ni tumuge’ yan kumanta tinige’ niha. Dispues pega halom i manatatte ni mañaunau humatsa kantan Chamolinian siha guine na islas. Siha este i mina’ kuattu na tropa as Bokuñgo’, Kandidu Taman, Tropicsette, Jess Sonda’, Colonel, Chamolinian, Si Kitalañg, Cris Kaipat, Alfred Saures, Erlynn yan hagaña Amber, i defuntu Max Pangelinan yan Angel Falig, Joseph Dias, yan otru siha kantot yan danderu.
Memegaiña gi kantan Marianas machule’ ginen otru siha na sunidu desde tiempon Haliman, Españot, Japones yan pagu Amerikanu. Megai lokue’ na attistan dandan hasan talie’ man-mange’ orihinat na tunada yan palabran Chamorro. Mayotmente i usun tinige’ otru na attista siha ginen lagu ni mapega konbiñiente kumu “adaptation”. Mañgge usun talentu guine?
Yahu un’ dia lumie’ kabales na materiat orihinat parehu ha’ sunidu yan usun liñguahita pot tano’ta, tat kumu i tasi, kuttura yan tradision. Espesifikamente, hafa sustansian i tautauta? Siña ta fatta hafa sustansian Chamolinian?
Siña ta suhaye un’ ratu si neni? Ti pot hafa lau megai gi este siha na sunidu finañagon pininite pot mayamag mabendise na kasamientu. Na ti guaha pution, pulan, tanu’, tasi, flores, pajaru, man-gatbu na famalao’an natibu, yan otru siha asuntu ni libianu ta tuge’i palabras yan sotfa? Chage fan maseha adumididi’?