Ineppen solamismu
I kuestion gi un’ fina’ kantan Chamoru, “Mañgge I Chamoru?” Dispues, ha mente hafa man-mabidan niha i natibun iya Guahan antes. Gaige ayu na ekspressiasion taduñg gi korason i tumege’ i kanta. I ineppe gi katkuet kuestion ni finañagu nu i mismu kanta gaige solamismu gi sensian yan anten Chamoru. Gaige guennau i sagradu yan dinanche na ineppe.
Maila ta atan gi kadada’ na manera haf’ bidan Españot ni Chamorun iya Guam. Motmut pahinan leblon estoria pot ‘nai ha bende España iya Guam, isla yan tautau, guatu gi otru nasion. I kuestion: Hafa na deste tiempu tatnai ta huñgog Guam ha faisen iya España na u fan gagau dispensu pot i sumen tailaye na bidaña kontra natibun iya Guam?
Este na pinetsige ‘nai siña baihu konfotme na huñgan guaha metgut yan satton na diniseha ginen siha prumutehe i dignun Chamoru yan tradision natibu. Lau mientras taya’ offisiat na ginagau dispensasion ginen España, pues buente ti man-listu i mañeluta rumikohe tatte dignun natibun Guahan. Debi este na patte gi kuestion Mañgge I Chamoru u tutuhongue’ ginen este na asuntu.
Iya Hawaii fuetsau hana’ ma-adopta un’ resulasion ginagau dispensu ginen i Congresson Estados Unidos De America pot i destrosiu ‘nai ha funas i gobietnamenton natibun iya Hawaii pot interes militat. Kontodu modun gobietnamienton natibun iya Hawaii madestrosia guihe na estrakada. Ke lau deste ñgai’an Amerika gai direchu humule’guan i Hawaiians ni modun linala’ niha? Na ti pot este na esta pagu ni unu gi man-mapunu’ guihe na gera ti man-deskakansa anten niha? Lau hoñggeyu’ na man-gagau i Congresson Estados Unidos dispensu. I dignu tautau mina’ tatautau i tautau, taya mas ke este.
Yangin guaha sinsiyu na diniseha mareskatan i dignun natibun Guahan, pues debi u tutuhongue’ gi fuetsau na ginagau dispensu ginen España para i natibun iya Guahan. Estague’ ‘nai gaige i tutuhon kabales na diniseha ma-aregla hafa tetehnan gi tradision lina’la’ natibu gi bisinuta gi sanlichan.
[B]Destrosiun Iya Fukushima[/B]Nigap na ha’ane i primet kompliaños deste ke dinestrosia Fukushima giya Japon ni dañkulu na linau yan hinalom tasi (tsunami).
Mit pot mit man-pininu’ nu este dos ira. Deste hagas guma yan modun linala’ peska yan fangualu’an pot hinerasion gi hagas lugat todu man-dinestrosia.
I linau hana’ fan o’pup ya ha chalapun kulan granun unai kantidan guma’, man-loka’ siha na fasilidat offisina, chalan, elektrisida yan setbisiun hanom.
Todu ayu na ira ha luñu’ linala’ tautau ya sige pagu man-arikohe para umalimienda tatte i i hagas lugat niha. Dispasiu, lau lokue’ tuñgu’un i Japones ditetminasioña umaregla tatte modun linala’ tautauña taimanu dispues de geran dos. Magahet na kontodu industrian turista guine linuñu’ sin ditension.
***
I asuntu ni megai besis ha pañgun mina’ñauhu i taduñg tasi (ring o fire) ni gaige gi oriyan iya Marianas taimanu Japon. Taduñg tasi ni rumidonduye tano’ta. Guaha na lugat esta siete miyas tinadoñgña.
I ligan paderon gi papa’ tasi ni mapga’ poduñg halom gi fina’ taduñg ni chumoneg un’ fuetsudu na kurente yan linau i yumamag Fukushima’. Haf’ ya masusede este gi hayan iya Marianas ‘nai malofan i “ring of fire?” Guaha mohon chansata man-safu yangin ha chineneg ennau na ira mas ke trenta pe hulu’, kiñientos miyas na fuetsa gi tatteña?
Huñgan tatnai ta susede hinalom tasi, lau mampos esta megai man-metgot na linau ta lie’ guine siha gi alacha. Guaha mohon dañkulu na linau mamamaila’? Man-preparau hit para ‘an u fattu ennau na ira? Mauleg ta atan yan preparaye para ‘an ha danche hit iran dañkulu na linau.
***
Ha bira siha tatte i los probes gi hagas lugat niha. I hagas propiadat familia pot hinerasion man-maliñgu ‘nai yinilulug ni napu ya man-chinalapun kulan añglu’ na hagun troñku katkuet manera. Megai man-matai familia. I man-safu sige makonsidera kau para u ta’lon humatsa tatte i hagas bisnis familia ‘sino u diñgu hagas lugat niha para otru siuda. Memegaiña mañaga pot ayu na lugat ‘nai machuda’ masahalom mañainan niha deste siglu. Un’ dañkulu na respetu para i man-hanau, nuebu na esperansa gi korason niha para u ta’lon humatsa i muna’ fan la’la’ siha bisnis familia.
***
I Japones hagas malulug fumana’ sumen chatsaga siha na pinadese. Ha tutuhongue’ este ‘nai mahatsa tatte tanu’ niha ginen destrosiun geran dos. Ni unu sumeha muna’ aplacha’ kanaiña gi nuebu na tinituhon. Pot essu na ti apmam, tumachu tatte Japon ya sumegundu gi mas dañkulu yan atbansau na ekonomia gi entalo’ nasion siha. Mesñgun gi halom mattiru ya siempre un’ dia u na’lu tatte i hagas lugat niha giya Fukushima. Fehman na tinayuyot para i mañeluta gi todu animon niha umaregla ha’anen niha.