Priniponen mapunu’ ayudu gi man-namase’

By
|
Posted on Sep 04 2011
Share

Unu gi kuattru na priniponen para umasatba probleman fondun programan man-ritirau i para umapunu’ ayudu para i man-malañgu yan mas man-na’mase’.

Esta hu upus sasalaguan para bai’ ke komprende kau magahet i estorian gaseta. Rason? Hafa na para i mas man-namase’ linala’ niha para in’ itut ayudu ni maresisibe pagu? Anog klaru hafa na karetatibun tautau hamyu, parehu ha’ i membron i board programan man-ritirau yan konsuttadot miyu.

Kau siña in’ faisen ‘nos kuantos administrasion yan lehislatura tatte kau este na premiu sineda’ niha i para u fan masen punu’ i man-malañgu? Kau justisia para i man-malañgu na siha pagu para u kinatga malabidan niha gi ma’pos na trenta’i dos años? Kau este na prinipone solu nina’ siñan i programa yan offisiat publiku i para in’ ñikut haanen mas man-na’mase’?

Megai gi entre man-malañgu esta kulan man-masimientu tatautau niha kontra wheel chair, diariu. Megai lokue’ umususune dialysis tres biahe gi semana para u fan makula haga’ niha. Kumeke ilegña este na kondision na matai reñihion niha mina’ mana fan gagas haga’ niha ginen i makina.

Dalai ya taiguenau heñun miyu i para i mas man-tai nina’ siña finenina para in’ sen punu’ linala’ niha. Faisen ayu siha na gobietno yan lehislatura i fumatañgaye i apas kontribusion hafa mas gaige gi mañgas chininan niha ke este na diskuidu i pumalolopu’ hit pagu. Lastima i promesan para uma-adelanta haanen i linahyan. Este pagu na sasalaguan guinifen miyu?

[B]’Nai añglu’ i tipu’ paraisu[/B]

I gaston utilidat, fuetsau ha huchum lamegai na pettan bisnis siha guine. I H-Mark uttimu humuchum-gue’ pot este dichu na rason. Ilelegña na inipos guaguan i apas kandet na esta ti sinedegue’ mamatinas ganansia.

Este na sentimentu ha ta’lon umeku (re-echo) finu’ otru siha man-ladañkulu na kometsiante ni dumiñgu tano’ta guine gi alacha. Yangin ni ganansia, tat baliña sumaga yangin puru ha’ para huyuñg. Mas guaguan bumisnis guine giya Marianas!

Este na chinatsaga, mampos ha estotbayu’ port rason na yangin taya’ adelanton i tetehnan na tropan kometsiante, pues añgoghu na mas kohu i kahan iya Marianas. Guse’ña fuetsau lamegai na empleau u fan madispacha ginen che’cu’ niha gi ti apmam yan pagu.

I komunidan bisnis kulan makenaria yan haga’ i tanu’. Gigon fontun ya sumaunau mañufa’ mattiñgan, pues ti chagu’ gi santatte ‘nai man-gaige hit mamifila para ta yoguan maisa hit gi kantit dibi.

***

[B]Atan ya un’ gef atan[/B]

I man-guelota tat mattiru ti masuñgon pot i manatatte na famaguon niha. Todu klasen minamahlau machah’lau dibuenamente. Lau ni unu man-isague pot man-gaige ha’ i pidasus niha gi santatte.

Maseha mamoble, ni unu umatrebigue’ tumulaika i pisun onrau yan antau na tradision natibu. Todu i mas man-didog na chinatsaga masuñgun gi halom chubaskon linau yan dilubiun pineble. Ayu ha’ premiun niha i man-gaige hit guine pot ginen pinasensian yan minesñgon niha.

Yangin un’ lañgag tumulaikan ñaihon linala’ tradision tanu’ pot attifisiu yan ma’lag na guinife ni hagas ti hayuta, pues repite finu’ un’ kantata ni ilegna, “…lau ti siña hu tulaika sa’ tat mas gefsaga, kumu ayu siha na islas i islas Marianas.”

Gi finu’ un’ amku, “Esta listuyu’ humanau. Unu minagofhu i ni unu gi famaguonhu huna’ tekun pot malabidahu ti kombene”. Mauleg ta suñgun hafa guinahata sa’ bira birada guaha ha’ siempre mas antau na rinispueta gi halom maseha hafa na chubasku.

***

Puti finapos un’ poblen guma’ lau man-magof yan mañgontentu ham gi todu mattiru ni in’fagchae’ mona. Taya’ yanu na plaset yan lamegai fina’ hagu’ gi tanu’ mamoble. Entre gualu, tasi yan taduñg na halom tanu in’ bisita pot prebinsion familia.

Man-eskuela ham antes sin school lunch program. Lokue’ in’ lachai gumulusune sin petmission tinanom estudiante siha fioles, tumates, abuchuelas yan otru siha fina’ golai. Kontodu asigan guaka in’ kanu’ kulan totchen golai ni in’ saulag ginen i hatdin estudiante. Daflogue, dispues na chadeg hau guatu i drinking fountain antes de mina’ dos na kampana. ***

Ai, sali ham ni dumiñgu i gima’ an oga’an sin alimientu de man-ñgaha’ hulu’ gi lañget. Dispues de eskuela yan doktrina, tulus hau para i gualu esta’i minachom atdau. Famokat tatte gi gima’ ya un’ alulaye tarehamu antes de sena, lisayu, yan estudiu. Lau ni unu sumeha ginen pinitsigen presisu siha na tinagu’ yan antau na finana’guen mañainan mame.

***

‘An chatagmag, inna’ masa i amotsa gi oran ‘las kuattro antes de oran misa gi hilu’ foggun hayu. De hemunos kau chata’an yan mamañglu, debi i amotsa u masa. Me’nan foggun hayu-yu’ ni makreansa ‘sino malulug muna’ masa sentadan familia. Manñge na hinegsa i manalagun hilu’guafe. Buente ayu na sumen manñge, todu nina’lagun nana. Ha payune uson guafe gi finatinasña siha.

***

Megai gi entre man-chai idathu chumage lañan ‘an aflitu ni mana’ye gi hilu’ mamaipe na hinegsa’ yan dididi. soyu’. Hombre, bokan poble pot taya’ totche. Guaha na tiempu ‘nai hu imbelekeruye pot ginacha’ kulan hu tañgan naihon pot para ‘bai na satisfechu paladathu. Paire na amotsa ke Breakfast of Champions!

***

Hu soda’ un pupueñge i amku sumesena kihadas yan ilun un’ dañkulu na dofin ni mana’ masan masahañg gi hilu foggun. Sumehayu lau dipsues hu chule’guan ni na’ña sa’ ai na pairen boka piot ya un’ totche gi fina deni ni esta malala’et ni pinikaña. Diberas, deste ayu na tiempu hu usune muna’ gasgas ilun dofin yan kachu’ sa’ paire na sentadan poble.

***

‘Nai macho’chu’yu’ antes gi Saipan Stevedore muna’ tunog kostat nobienta libra na simientu tula noche, sige hu adu’ kau guaha oran sena. Mattu dispues oran boka. Gi halom kusina, estaba dos kalahen kaddun tolañg guaka yan man-dañkulu siha na pidasu.

Pot primet biahe ‘nai hulie’ man-dañkulu na pidason tolañg man-makadon machaleg ‘sino sañkaron. Ilegña un’ amku’ na para bai’ fanhakot ‘sino dimalasyu. Ensegidas hu chule’ patteghu ya sumuhayu. Hu birayu’ para bai’ fañule’ talu lau esta fondun satten ha’. Ha agañgyu otru amku’ para bai’ chule’ seblaña. Haf’ na sentadan tiempon Samson.

***

Manñge’ magahet sentadan natibu lau mi-sustansia tat kumu mantika yan esta fafa’et ni kantidan asiga. Guaha lokue’ na mamames pot inipos ayinomoto’. Para un’ siña chumochu’ bokan natibu debi un’ makalamya yan lokue’ muñga ma-ambentuye sa’ hagu ha’ dada’da’. Gigon un’ daflogue i kaddon tolañg, maulegña chamu a’asun gi menan television sa’ haf’ siempre na mapotge babuen Buninas hau dispues de un’ mes.

***

Gi lanchon Tagpochau, in’ kreni kase dose ni man-mamigan na umañg dañkulu. In’ tinu ya in’fa’ totchen taloane. Paire na boka hombre hana’ fan losus ham todu gi halom tinanom sunen bisaya. Adahe na losus, hombre tautau mona’ sinigun ni estotbun lanan abune.

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.