Mamamaila’ tiempon ha’ilas
Contributing Author
Ti apmam yan pagu, u fatoigue hit guafen ha’ilas ya ufa’ apu todu patte gi linala’ta guine, punta pot punta.
Chatpagu na litratu fumafana’ hit lau estague’ mamamaila’ para hita todus. Ahe’, ti espantun supin tasi este soluke abisu para i linahyan sa’ esta ha falague hit.
I kantidan dibi yan mahuchum bisnis siha mas umatisa sumen homhum na futturu para hita yan famaguonta.
Lamegai mas u fan maliñgu che’chu’ niha gi todu atmos banda. Mientras mas ha huchomgue’ i bisnis, gi mismu tiempu mas menos i rinikohen tax para i gobietnu. Pininu’ abilidatña kumontinua man-apase ni presente na obligasioña, sueddu yan setbisiun publiku.
U fatoigue hit este na guafe ’nai fuetsau guaha gi empleau gobietnu debi umana’ fañuha. I bisnis siha, hagas ha ribaha empleauña pot sumen baba i kinalamten na tiempu.
Kada familia siempre u kalamten para u kesoda’ fanliheñgña ’nai mas didog i guafen sasalaguanchinatsaga guine. Piot ya magtus hinalom pagamientu gi pottanmonedan familia, magpu i nobena deste ayu na ha’ane.
I prumepara siha deste pagu ti u fan mama’ apu. Lau i dumeskuida siha siempre uma-usune sinifan to’lañg para sentadan familia. Yangin guaha tinanom gi gualu’, u fan mañgahat fuetsau sune, kamute yan mendioka maseha ti mafattu tiempoña. Kontodu gada’ choda yan lemai siempre u fan mahoñgu’ ’sino tife’ para agun familia. I pigas mapo’lun ñaihon para espesiat na okasion lau kinanu nu i gutgohu.
I rumisisibe ayudun food stamps ha estira benefisioña ya hana’ fan adumididi’ i mas man-chatsaga na membron familia. Los dimas, ayu ha’ siña ma-usune i hafa guaha gi gima’. Sumen makat na kontrariu para i ti rumesisibe este na ayudu.
Puede suette ya ti machule’ ni bañku i primet na gima’ familia siha. Guiya este i tiempon ha’ilas ’nai sumen pumoble i tanu. Megai para u fan sineñgge nu este na guafe.
Pagu i listu ya gai keble, ensegidas ha mueba familian niha para Guam, Hawaii yan otru siha estados ’nai guaha mas appottunidat cho’chu’.
Siempre fuetsau ta utot hafa hagas pinayonta sa’ menos mas fuetsata. Esta ti parehu yan ’nai machuchuda koble ginen pottanmonedata antes. Ha hogse hit i chinatsagan sien años ’nai tat ekonomian nasion ti finigu’ papa’ esta i fondun pisun ha’ilas.
Palu diskuiduta na mama’ sasalaguan i paraisun natibu. Lastima i ta proklalama gi un’ kantatta, “Ya ti siña hu tulaika sa’ tat mas gefsaga, kumu ayu siha na islas i Islas Marianas”. Ti listuyu’ lumie’ guafen achu’ butkan ni mamamaila’ para una’ fan tostus hit. Sasalaguan i hagas paraisun natibu. Sumen na’triste na fina’pos.
***
Yine’ase para i publiku
Gi mapos na semana mahatsa i presiun gaselina dies sientimos mas. Este na subrida, kumeke ilegña na siempr u kahulu’ mas i apas “surcharge” ginen i CUC. Rason: Mas kahulu’ i presiun laña ginen manu ’nai ha fafahan.
Dispues guaha lokue’ prinipone para umahatsa i apas hanom. Fuera ke ennau, hita siempre ni publiku para u kinatga apas dibin CUC poku mas o’menos $10 miyon pesus. Dispues, muñeru i administrasion kumonduse halom i programan SNAP (mas mauleg na programan food stamps) pot gastun operasion programa.
I bintehaña i SNAP na programa i ha sedi todus empleau ni man-ma-utot oran niha gi che’chu’ mañaunau guine na programa para u alibia i ma-utot sueddon niha. Estague’ i mina’ dañkulu mas i bintahan este na program. Lokue’, mas megai na ayudu para u guaha para i mañasaunau guine na programa. I tautau ti man-mamamaisen para u fañochu guaguan na katnen guaka ’sino mahoñgañg soluke u guaha disiente yan antau na disision ginen i man-ma’gas niha gi Hegsu’ I Deni’.