Sustansiau Na Diskuidu

By
|
Posted on Nov 07 2011
Share
By John S. DelRosario Jr.
Contributing Author

Guaha man-sustansiau siha na asuntu ’nai ta diskuida hit gi mapos na trenta años. Buente ti tana’ presisu ’sino guaha otru asuntu siha tumane’ hit. Lau gaige na ta kuestiotiona pagu hafa na ti siña ta dispone lau hagas fiñkas Marianas.

Pot ihemplo i guihan yan mina siha gi halom tasi: Siña guaha kampu gi bandan guihan lau todu negosiu yan otru nasion pot makone’ i man-lalauya siha na guihan debi u iniluye nu i federat. ’Nai mattu gi mina, tat kumu laña, siña ha’ man-mañage hit lau i federat dueñu nu i maseha hafa na fina’ mina gi halom 200 miyas na tasin Marianas.

Todu siña ta sodae’ lehitimu rason hafa na debi hita tafan dueñu nu i guihan yan mina gi halom tasin Marianas. Lau areglon minan tasi gaige este gi responsablidat federat, ahe’ ti iya Marianas. Kontodu Hawaii, California, Oregon yan Washington na estados siha, i federat dueñu ni minan niha. Estadu siha lokue’ gi sanhaya gi kanton tasi man-gaige gi papa’ federat.

Man-diskuidau hit nu este na asuntu. Lastima, sa’ guaha kampu para ta petsige gumu’ot man-dueñu ni minan tasita esta i Matsu 1987. Guiya este na sakan ’nai umefektibu lai federat pot disposision todu mina gi halom 200 miyas na tasi gi papa’ banderaña. Ni hafa ta chogue pagu, mampos man-atrasau hit tumuka i asuntu ’nai esta masimientu gi hechuran lai federat.

***

Gi fina’ kanta mamaisen i prohimu man-mañge i Chamorro. Ha faisen todus na u bira siha tatte pot para uma-abiba i kutturan natibu. Ti baba na finaisen lau guaha motibu na manhanau lamegai na tautauta para America. I Chamorro ni malulug tradision yan kutura ti u malefa amanu i chalan i gima’. Gaige este na sensia giya hita sa’ todu lastrota man-ma-imprinta gi inai este siha na islas.

Lau ’nai taya appottunidat chochu’ para mantension familia, siempre u tulus siha para otru lugat ’nai siña man-la’la’ disiente. Dispues buente ’an todu man-felis edukasion famaguon niha ’nai ha tutuhon humassu para u bira siha tatte gi gima’. Megai dumiñgu i tanu’ pot este na chinatsaga. Ti isau niha i man-hanau sa’ ennau uttimu suspirus para i los prohimos gi todu animon niha manman-aligau disiente na mantension familia. I paraisun natibu mama’ sasalaguan.

***

Megai sumosoyu’ presetbasion kuttura kulan mohon kineni’ atulai ni siña ta asne ya ta sahguan halom gi taru. Estague’ sumen lache na sineyu’ yan hinassu. I puntu i para tana’ la’la’ hafa kutturata yan tradision natibu. I sasyan i usun liñguahe diariu ginen halom guma’ huyoñg. Sin este, puru hit ha’ fabulus de chispas kulan mohon nuebu na hugete.

Hafa minapotña para un’ finu’ Chamorruye famaguonmu desde ke mañgahulu’ an’ oga’an esta’i oran deskansu ’an pupueñge? Kumu saina, guaha problemamu umusa i mismu hila’mu? Kau este na sessu hit man-finu Chamorro-Iñglis, tat kumu, “they taguing me to bring more…” ’sino, “play on this side because if the kareta comes and chiniget you, hekua’ tihu tuñgu”.

Suheta usun dos hula’ gi ma-abiban liñguahe yan tradision natibu. Pega mona i primet pasumu ya un’ saunau umabiba sinsiyu i sessu ta letke–usun liñguahe diariu. Yangin siña este ta usa diariu yan famaguonta, pues ti presisu un’ manadan konfirensia pot kuttura sa’ gaige na manhale’ fime gi diariu na usun hila natibu. Estague’ satbasionta kumu Chamorro. Estague’ uttimu atmas natibu gi ma-abiban kutturaña yan tradision.

***

Mampos taya’ pinasensia gi hafa presisu para ta petsige pot adelanton linala’ linahyan. Memegaiña ’nai man-mefnu hit sin sustansia. Dispues, ta dispacha i asuntu mañgontentu. Kulan pasaheru ni para u fan malag San Roque. Todu man-listu man-hanau lau todu lokue’ mañaunau gi ma-aligau yaben kareta.  Lau hagas ha’ i yabe gi sagaña. De dios mihu.

***

Rason na hu sen fama offisiun maestro yan lancheru sa’ kada unu mamatinas planun aksion. I maestro ha pega papa’ planun un’ semana desde kuentas, social studies, science yan English. Dispues hana’ guaha sensura pot para u atan kuantu gi estudianteña kumomprende i finanagueña. Ha ebalua ayu na estudianteña i man-dispasiu gi leksion niha. Ha chage umayudaye pot para u fan gigigu yan i pumalu.

I lancheru, ha pega papa’ todu planon hafa para u tanom. Desde lugat ni para umana’ gasga, aladu, yan ma-abonuye, mangaige este gi planuña. Ginen i mapos na sakan ’nai halie’ hafa gi tinanomña fahna, hafa dispasiu, yan taimanu ’nai para u asegura na mamatinasgue’ mas ganansia na sakan. Desde apas hutnaleros, abonu, simiya, sisteman irrigation (hanom), todu monhayan esta ha katkula. Kontodu i kinalamten klima gaige ennau gi hinassoña. Mauleg tafan eyag manman-planu maseha pot satbasionta mismu.

Hafa benefisioña i un’ planea maseha un’ dia gi haanimu? Dañkulu na difirensia yan ayu i kiinibrutru na kinalamten gi haane. Siempre gi minachom atdao un’ lie’ hafa siha un’ komple yan hafa mas presisu para un’ chogue gi sigiente dia.

***

Si Moises ha esgaihon tautauña gi halom fotten ha’ilas, maipe, taya’ hanom ni neñkano’ lau ti ha abandona tautauña. Dispues de hana fan safu ’nai magacha’ i edda’ iya Jordan, ha birague’ talu tatte giya Ehiptu para u kone’ i tetehnan. Gi halom un’ sapet, ha komple matago’ña esta’i uttuimu. Guaha gi halom man-ma’gasta gai sensia taiguine?

admin
Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.